ۋىكى قامۇسى | مانخاتتان پىلانى

مانخاتتان پىلانى (ئىنگلىزچە: Manhattann Project) بولسا 2-دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە ئاتوم بومبىسىنى تەتقىق قىلىپ ياساشتىكى بىر تۈرلۈك چوڭ تىپتىكى ھەربىي قۇرۇلۇش بولۇپ، ئامېرىكا ۋە ئالاقىدار ياردەم بېرىدىغان ئەنگلىيە بىلەن كانادا ئىجرا قىلىدۇ، بۇ پىلان 1942-يىلىدىن 1946-يىلىغىچە ئامېرىكا قۇرۇقلۇق ئارمىيە قۇرۇلۇش گازارمىسىغا تەۋە گېنېرال لېسلېي رىچارد گروفس رەھبەرلىك قىلغان، قۇرۇلۇشنىڭ ئەسلىي نامى« سەپلىمە ماتېرىيال تۈرى» نىڭ تەرەققىياتى (Developt Subtttsut) ، بۇ مەزگىلدە، ئامېرىكا تەرەپمۇ خېلى بۇرۇن قانات يايدۇرۇلغان ئەنگلىيەنىڭ يادرو قوراللىرىنى تەتقىق قىلىپ ئېچىش پىلانى ـــ« قېتىشما تۇرۇبا قۇرۇلۇشى» نىڭ نەتىجىسىنى قوبۇل قىلدى. مانخاتتان پىلانى 1939-يىلىلا مەخپىي قانات يايدۇرۇلغان بولۇپ، 130 مىڭدىن ئارتۇق ئادەم ياللاپ ئىشلىتىلگەن، 2 مىليارد ئامېرىكا دوللىرى (2014-يىلىدىكى پىرىۋوت قىممىتى بويىچە 26 مىليارد ئامېرىكا دوللىرىغا تەڭ) سەرپ قىلىنغان، % 90 تىن ئارتۇق خىراجەت زاۋۇت قۇرۇش ۋە يادرو پارچىلىنىش خام ماتېرىيالى ياساشقا ئىشلىتىلگەن، قورال-ياراغ ياساش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇشقا ئىشلىتىلگەن قىسمى% 10 كىمۇ يەتمىگەن، بۇ قۇرۇلۇش ئامېرىكا، ئەنگلىيە ۋە كانادادىن ئىبارەت ئۈچ دۆلەتنى كېسىپ ئۆتكەن 30 نەچچە شەھەردە ئېلىپ بېرىلغان.

ئامېرىكا ئارمىيەسى 1945-يىلى 7-ئاينىڭ 16-كۈنى دۇنيا بويىچە تۇنجى قېتىم« ئۈچنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈش» يادرو سىنىقىنى ئېلىپ باردى

ۇرۇش مەزگىلىدە ئامېرىكا ئارمىيىسى ئىككى خىل تىپتىكى ئاتوم بومبىسىنى تەتقىق قىلىپ ياساپ چىقتى بىرىنچى، لايىھەلەش بىر قەدەر ئاددىي، ئۇران 235 نى ئىشلىتىپ« مىلتىق شەكلى» نى ياساپ چىقىش ئۈچۈن، ئۇران 235 تەبىئىي ئۇراندا ئاران %0.7 نى ئىگىلەيدۇ باشقا مۇتلەق كۆپ ساندىكىلىرىنىڭ ماسسىسى ئوخشاش، ئايرىۋېلىش تەس بولغان ئىزوتوپلىرى ئۇران 238 ، شۇڭا، ئامېرىكا تەرەپ ئۈچ خىل ئايرىش ئۇسۇلى ئارقىلىق ئۇران 235-نىڭ قويۇقلۇقىنى، يەنى ئېلېكتر ماگنىت (« كاريۇس تۇرۇبىسى» ) ، گاز (« گاز دىففۇزىيە ئۇسۇلى» ) ۋە ئىسسىقلىق (« سورۇيت ئېففېكتى» ) نى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ، كۆپ قىسىم خىزمەتلەر تېننېسسى شتاتىدىكى ئوكرىجدا ئېلىپ بېرىلدى.

1941- يىلى 12- ئاينىڭ 7- كۈنى، ياپونىيە ئامېرىكىنىڭ پېئارل خاربور پورتىغا تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلدى، ئامېرىكا ياپونىيەگە ئۇرۇش ئېلان قىلدى، شۇنىڭدىن باشلاپ، ئامېرىكا 2- دۇنيا ئۇرۇشىغا رەسمىي قاتناشتى. بۇ ۋاقىتتا، ناتسىست گېرمانىيەسى گېرمانىيەنىڭ يادرو قوراللىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش پىلانىنى« ئۇران پىلانى» (گېرمان تىلى: Uranprojeekt) نى باشلىغان بولۇپ، مەقسىتى يادرو قوراللىرىنى ياساپ چىقىپ، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا ئىشلىتىش ئىدى. بەزى ئامېرىكا ئالىملىرى ناتسىست گېرمانىيەسىدىن بۇرۇن ئاتوم بومبىسىنى تەتقىق قىلىپ چىقىشنى ئوتتۇرىغا قويدى.

1942-يىلى 12-ئاينىڭ 2-كۈنى فېرمىنىڭ يېتەكچىلىكىدە، دۇنيادىكى تۇنجى تەجرىبە خاراكتېرلىك ئاتوم رېئاكتورى چىكاگودا قۇرۇلۇپ، كونترول قىلغىلى بولىدىغان زەنجىرسىمان رېئاكسىيە مۇۋەپپەقىيەتلىك ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان. 1943-يىلى ئەتىيازدا، ئوپپېنخېيمېر پەن تەتقىقات خادىملىرىغا رەھبەرلىك قىلىپ ئاتوم بومبىسى ياساش خىزمىتىنى باشلايدۇ؛ ئىككىنچى يىلى، ئامېرىكىنىڭ ئوكرىجدىكى زاۋۇتى تۇنجى تۈركۈمدىكى قويۇلدۇرۇلغان ئۇران خام ماتېرىيالىنى ئىشلەپ چىقىرىدۇ؛ 1945-يىلى 7-ئاينىڭ 12-كۈنى، تۇنجى تەجرىبە خاراكتېرلىك ئاتوم بومبىسىنى ئەڭ ئاخىرقى قېتىم قۇراشتۇرۇشقا باشلايدۇ. 16-ئىيۇل، ئامېرىكىنىڭ تۇنجى ئاتوم بومبىسى يېڭى مېكسىكا ئىشتاتىدىكى قۇملۇقتا سىناق قىلىپ مۇۋەپپەقىيەتلىك پارتلىدى، پارتلاش ئېكۋىۋالېنتى تەخمىنەن 21 مىڭ توننا TNT بومبىغا تەڭ ئىدى. 8-ئاينىڭ 6-كۈنى، ئامېرىكا خىروسىماغا نارەسىدە ئوغۇل بالا دەپ ئاتىلىدىغان ئاتوم بومبىسىنى تاشلىغان؛ ئۈچ كۈندىن كېيىن (8-ئاينىڭ 9-كۈنى) ناگاساكىغا بودەك دەپ ئاتىلىدىغان ئاتوم بومبىسىنى تاشلىغان. 8-ئاينىڭ 15-كۈنى، ياپونىيە شەرتسىز تەسلىم بولغانلىقىنى جاكارلىغان، شۇنىڭ بىلەن 2-دۇنيا ئۇرۇشى ئاخىرلاشقان.

مۇمكىنلىك

ئاساسىي نەزەرىيىۋى تېخنىكا تارمىقى

1942- يىلىنىڭ بېشىدا، ئامېرىكا ئالىملىرى ئاتوم بومبىسى ياساش نەزەرىيەسى، تەتقىقات يۆنىلىشى، خام چوتى ۋە ۋاقتىنى تەخمىنىي مۆلچەرلىگەن. ئېغىر يادرو ئېلېمېنتىنى ئايرىش جەھەتتە، كالىفورنىيە ئۇنىۋېرسىتېتى بېركلېي شۆبە مەكتىپىدىكى لاۋرېنس (Lawrence) ئەترىتى ئېلېكتىر ماگنىتنى ئايرىش ئۇسۇلىنى تەتقىق قىلدى، كولومبىيە ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى ئېگل موففېرى ۋە جېسسى بېمىس تەتقىقات گۇرۇپپىسى گاز دىففۇزىيەلەش ئۇسۇلىنى تەتقىق قىلدى، ۋاشىنگتوندىكى كارنېگ تەتقىقات ئورنىدىكى فىلىپ ئالبېرسون (Philip Abelson) ئىسسىقلىق دىففۇزىيەلەش ئۇسۇلىنى تەتقىق قىلدى. يادرو رېئاكتورى تېخنىكىسى جەھەتتە كولومبىيە ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى خارولد ئۇرېى ئېغىر سۇنى تەتقىق قىلىدۇ، ئارتۇر كومپتون ئۇنىڭ قول ئاستىدىكى ئالىملارغا يېتەكچىلىك قىلىپ، كولومبىيە ئۇنىۋېرسىتېتى، چىكاگو ئۇنىۋېرسىتېتى ۋە پرىنسېتون ئۇنىۋېرسىتېتىدا قۇرۇلغان مېتاللۇرگىيە تەجرىبىخانىسىدا پلۇتونىي بىلەن گرافىتنى نېيترون ئاستىلاتقۇچ رېئاكتورى قىلىشنى تەتقىق قىلىدۇ. لېكىن، بۇ تۈرنىڭ ئومۇمىي گەۋدىسى ئامېرىكا پەن تەتقىقات ئاپپاراتلىرىنىڭ ئىقتىدار دائىرىسىدىن زور دەرىجىدە ئېشىپ كەتكەن بولۇپ، پەقەت ئۇنى ھەربىي ئىشلار تەتقىقاتىغا ئۆزگەرتكەن ھەمدە ئەڭ يۇقىرى ئالدىنلىققا ئىگە قىلغاندىلا، ئاندىن ئۇرۇش ئاخىرلىشىشتىن بۇرۇن ئاتوم بومبىسى ياساشنى تاماملىغىلى بولاتتى. 1942-يىلى 3-ئاينىڭ 9-كۈنى بۇش بىلەن كورنانت ئامېرىكىنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك تەدبىر بەلگىلەش گۇرۇپپىسىغا ئومۇمىي قىممىتى 90 مىليون ئامېرىكا دوللىرىلىق پىلان خام چوتى (54 مىليون ئامېرىكا دوللىرى ئامېرىكا ساپيورلار قىسمىنىڭ تەجرىبە ئەسلىھەلىرىنى ياسىشى ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ، 31 مىليون ئامېرىكا دوللىرى OSRD تەتقىقاتى ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ، 5 مىليون ئامېرىكا دوللىرى 1943-مالىيە يىلىدىكى جىددىي پۇل ئاجرىتىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ) تاپشۇردى، بۇ دوكلات روزۋېلت زۇڭتۇڭغا يوللاندى ھەمدە دەرھال ئىجرا قىلىش تەستىقلاندى.

بومبىنىڭ لايىھىلىنىش مۇمكىنچىلىكى

ھازىرقى نۇقتىئىنەزەردىن قارىغاندا، ئاتوم بومبىسىنىڭ لايىھەلىنىش پىرىنسىپى ئىككىلەمچى كىرىتىك ھالەتتە تۇرغان پارچىلىنىشقا ماتېرىيال قاچىلاشنى كۆزنى يۇمۇپ-ئاچقۇچە ئۇلترا كىرىتىك ھالەتكە يەتكۈزۈشتىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇنىڭ ئىككى خىل ئاساسىي شەكلى، يەنى ئىچكى پارتلاش شەكلى ۋە مىلتىق شەكلىدىن ئىبارەت. ئىچكى پارتلاش شەكلى ئىككىلەمچى كىرىتىك ماسسىغا ئىگە يىمىرىلىپ قاچىلىنىدىغان دورىنىڭ سىرتقى قەۋىتىدىكى ئېغىر ئېلېمېنتنىڭ قايتۇرۇش قەۋىتى (ئاساسلىقى ئۇران-238) سىرتقى قەۋىتىدىكى يۇقىرى ئېنېرگىيەلىك پارتلاتقۇچ دورىنىڭ پارتلىشىدىن پەيدا بولغان ئىچكى پارتلاش دولقۇنىنىڭ ئىچكى قەۋىتىنى تارايتىش ئارقىلىق ئۇنىڭ زىچلىقىنى بىردىنلا ئاشۇرۇپ ئۇلترا كىرىتىك ماسسىغا يەتكۈزىدۇ. مىلتىق شەكلىدە بولسا 2-4 پارچە ئىككىلەمچى كرىتىك ھالەتتە تۇرغان پارچىلىنىش ماتېرىيالى خىمىيەلىك پارتلىتىش دورىسى ئارقىلىق پارتلاپ، تېز سۈرئەتتە يىغىلىپ سۇپېر كرىتىك ھالەتكە يېتىدۇ.

1943-يىلى، مىلتىق ۋە شارسىمان ئاتوم بومبىسىنى لايىھەلەش ئىدىيەسىنى گلېن سېئابورگ ۋە ئۇنىڭ كوللېكتىپى مۇھاكىمە قىلغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئوپپېنخېيمېر قاتارلىق كىشىلەرمۇ تېز نېيتروننى ھېسابلاش ئۇسۇلىنىڭ كىرىتىك ماسسىسى توغرىسىدىكى تەتقىقاتنى باشلىغان، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئوپپېنخېيمېر ۋە ئىللىنوئىس ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ روبېرت سېپېرمۇ نېيتروننىڭ يادرو زەنجىرسىمان رېئاكسىيەسىگە قانداق كىرىدىغانلىقى ۋە زەنجىرسىمان رېئاكسىيە پەيدا قىلىدىغان پارتلاش زەربە دولقۇنىنىڭ كونكرېت شەكلىنى تەتقىق قىلغان.

خۇلاسە

بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، مانخاتتان پىلانى باشلىنىشتىن بۇرۇن، پىلاندىكى تۈرلۈك ئالدىنقى قاتاردىكى تەتقىقاتلاردا ئىلگىرىلەش بولغان ھەمدە ھەرقايسى جەھەتلەردە ئىلگىرىلەش بولغان، يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا تەجرىبە قىلىپ دەلىللەش ۋە تەتقىق قىلىشقا تېگىشلىك بەزى نەزەرىيەلەرنى ھېسابقا ئالمىغاندا، كۆپ قىسىم پىلانلارنىڭ ھەممىسى تاماملانغان، شۇڭا مۇمكىنچىلىك قاتلىمىدىن ئېيتقاندا مانخاتتان پىلانىدا ھېچقانداق مەسىلە يوق.

پىلان تەشكىلاتى

مانخاتتان قۇرۇلۇش ئالاھىدە رايونى

مانخاتتان پىلانىنىڭ تەشكىلىي دىئاگراممىسى، 1946-يىل 5-ئاينىڭ 1-كۈنى

1942-يىلى 6-ئايدىكى بۇ پىلان قۇرۇلۇشىدا، ھەربىي كۈچ قىسمىغا ئاساسلىقى ئىنژېنېر ئېۋگېن رېبولد گېنېرال، قۇرۇقلۇق ئارمىيە پولكوۋنىكى جامېس مارشال رەھبەرلىك قىلغان. مارشال ۋاشىنگتوندا بىر ئالاقىلىشىش بۆلۈمى قۇردى، ئۇ ۋاقىتلىق قوماندانلىق ئىشتابىنى نيۇيوركتا تەسىس قىلدى. ئۇ يەردە ئۇ شىمالىي ئاتلانتىك ئوكيان قۇرۇقلۇق ئارمىيە ئىنژېنېرىنىڭ مەمۇرىي قوللىشىغا ئېرىشەلەيدۇ. ئۇنىڭ بىلەن بىللە ھەمكارلاشقان پودپولكوۋنىك كېننىس نىكولىس كېيىن ئۇنىڭ ئورۇنباسارى بولۇپ قالدى.

مارشال بىلەن ھەمكارلاشقانلاردىن يەنە گېنېرال مايور توماس روبىنس، پولكوۋنىك لېسلېي گروۋېس، گېنېرال ئېۋگېن رېبولد، گېنېرال سومۇۋېر ۋە ستېللارمۇ بار ئىدى. مۇھاكىمە قىلىش ئارقىلىق، 1942-يىلى 8-ئاينىڭ 13-كۈنى، بۇ تۈرنىڭ نامى« مانخاتتان قۇرۇلۇشى» غا رەسمىي ئىشلىتىلدى.

ۋېبېرستنىڭ تەكشۈرۈش گۇرۇپپىسى ئالدى بىلەن ئامېرىكا ئۇرۇش مەزگىلىدىكى ئىشلەپچىقىرىش كومىتېتى ئوتتۇرىغا قويغان پارتلاش خاراكتېرلىك تەجرىبە بازىسىنى تاللىدى. ئۇ نوكسۋىل بىلەن تېننېسسى ئىشتاتىدىكى ئايرىش رايونى بولۇپ، ئۇ يەردە تېننېسسى ئىشتاتى ۋادىسىنى باشقۇرۇش ئىدارىسى يېتەرلىك توك بىلەن تەمىنلىيەلەيدۇ، ئەمما ئۇ يەرنىڭ سۇ مەنبەسىمۇ رېئاكتورنى سوۋۇتۇش سۈيى بىلەن تەمىنلىيەلەيدۇ. بازا سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق تەكشۈرۈش گۇرۇپپىسى تېننېسسى شىتاتىغا يېقىن جاينى تاللىدى. مارشال بىلەن نىكولىسمۇ كېرەكلىك ماتېرىياللارنى يىغىشقا باشلىدى. ئالدى بىلەن ئۇلار بۇ تۈر ئۈچۈن يۇقىرى دەرىجىلىك ئۈستۈنلۈك ھوقۇقى دەرىجىسىنى زاكاز قىلدى. بۇ تۈرنىڭ ئالدىنقى دەرىجىسى چوڭىدىن كىچىكىگە قاراپ AA-1 دىن AA-4 گىچە بولىدۇ، لېكىن يەنە بىر ئالاھىدە ئالدىنقى دەرىجىسى AA مۇ بار، بۇ جىددىي ئەھۋالغا قارىتا بېكىتىلگەن. دەرىجىسى AA-1 ۋە AA-2 مۇھىم قورال ۋە جابدۇققا تەۋە.

مانخاتتان رايونى 1945-يىلى ئىشلەتكەن پاگون ئىزنىكى ھۆكۈمەت سىرتىدىكى ئىزنەك

ھەربىي سىياسەت كومىتېتى

مارشال قىسقا ۋاقىت ئىچىدە بۇ تۈرنى تېز سۈرئەتتە تەرەققىي قىلدۇرمىغاچقا، ئۇنىڭ ئۈستىگە تېننېسىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك سېتىۋالمىغانلىقى، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ تۈرنى ئارمىيە ۋە ئۇنىڭ نيۇيوركتىكى قوماندانلىق ئىشتابىغا تاپشۇرۇپ بەرگەنلىكى ئۈچۈن، بۇش بۇنىڭدىن ئىنتايىن نارازى بولدى. شۇڭا، بۇش بۇ تۈرنى يۇقىرى دەرىجىلىك سىياسەت كومىتېتىنىڭ ئابرۇيلۇق سىتارغا تاپشۇرۇپ، ئۇنى بۇ تۈرنىڭ باش قوماندانلىقىغا تەيىنلىدى.

مەسلىھەتلىشىش ئارقىلىق ستارتېر بىلەن سومۇۋېر مارشالنى گېنېرال گېنېراللىققا ئۆستۈرۈپ، ئۇنىڭ مانخاتتان پىلانىدىكى ئىلمىي تەتقىقات خىزمىتىدە تېخىمۇ زور رول ئوينىشىنى ئۈمىد قىلىدۇ. گروۋېس ۋاشىنگتوندا ئۆزىنىڭ قوماندانلىق ئىشتابىنى قۇردى، مارشالمۇ ئۇ يەردە ئالاقىلىشىش ئورنى تەسىس قىلدى. ئۇ ھەربىي ئىشلار سىياسەت كومىتېتى (the Military Policy Committee) غا قاتناشقان ۋە ئۇنى قۇرۇشقا قاتناشقان، بۇ يىغىن ئالىي سىياسىي گۇرۇھقا، جۈملىدىن بۇش، دېڭىز ئارمىيە شاۋجياڭى ۋىليام پېنېرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، كېيىن تولمان بىلەن كوناندنى گىلوفسنىڭ ئىلىم-پەن جەھەتتىكى مەسلىھەتچىلىكىگە تەيىنلىگەن.

9-ئاينىڭ 19-كۈنى، گروۋېس ئۇرۇش ئىشلەپچىقىرىش كومىتېتىنىڭ مۇدىرى دونالد نېلسون بىلەن كۆرۈشۈپ، نېلسوننىڭ ئۆزىگە AAA دا كەڭ دائىرىدە ھوقۇق يۈرگۈزۈشنى تەلەپ قىلىدۇ. ئۇزاق مۇددەتلىك رىقابەت ئارقىلىق، گروۋېس ئاخىر 1944-يىلى 7-ئاينىڭ 1-كۈنى AA-1 نىڭ نوپۇزىغا ئېرىشىدۇ.

تۈرنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە، گروۋس دۇچ كەلگەن مەسىلە بىر گۇرۇپپا لايىھەلەش ۋە ئاتوم بومبىسىنى ياساشقا قوماندانلىق قىلىش ئىدى. ئوپپېنخېيمېر ئاتوم بومبىسىنى لايىھەلەش ئۇقۇمىنى پىششىق بىلەتتى، لېكىن مەمۇرىيەت كەمچىل ئىدى لېكىن مەمۇرىي تەجرىبىسى كەمچىل. 1942-يىلى 10-ئايدا ئوپپېنخېيمېر گروۋېس بىلەن نىكولىسنى قايىل قىلغان. گروۋېس تەۋەككۈل قىلىشقا مەجبۇر بولۇپ، 1943-يىلى 7-ئاينىڭ 20-كۈنى ئوپپېنخېيمېرنى قوماندان دەپ جاكارلايدۇ.

ئەنگلىيە بىلەن ھەمكارلىشىش

دەسلەپتە ئەنگلىيە بىلەن ئامېرىكا يادرو ئېنېرگىيەسى جەھەتتە ئۇچۇر ئالماشتۇرغان بولسىمۇ، ئەمما ھەمكارلاشمىغان. 1941-يىلى بۇش بىلەن كوناند ئەنگلىيەنى بۇ تۈرنىڭ كۈچىنى كۈچەيتىشكە تەكلىپ قىلىدۇ، ئەمما ئەنگلىيە كەسكىن رەت قىلىدۇ. چۈنكى ئۇلار ئامېرىكا بىلەن ئۆزلىرىنىڭ ئىلغار تېخنىكىلىرىدىن تەڭ بەھرىمەن بولۇشنى خالىمايتتى، شۇنداقلا ئامېرىكىنىڭ ئۆزلىرىنىڭ يادرو قوراللىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشىغا ياردەم بېرىشنىمۇ خالىمايتتى. لېكىن، ئەنگلىيىدە ئامېرىكىنىڭكىدەك يېتەرلىك ئادەم كۈچى ۋە ماددىي كۈچ بولمىغاچقا، ئامېرىكىنىڭ كەينىدە قېلىشقا تەن بەرمەيتتى. 1942-يىلى 7-ئاينىڭ 30-كۈنى، ئىككى دۆلەت رەھبىرى چېرچىل بىلەن روزۋېلت ئاتوم ھەمكارلىقى جەھەتتە غەيرىي رەسمىي كېلىشىم ھاسىل قىلدى.

لېكىن بۇ خىل باراۋەر ھەمراھلىق مۇناسىۋىتى ئۇزاق داۋاملاشمىدى. 1942-يىلى 8-ئايدا، ئەنگلىيە ھېچقانداق مەبلەغ تۆلىمىگەن ئەھۋالدا، بۇ تۈرنى ماھىيەتلىك كونترول قىلىشنى تەلەپ قىلغان، ئەمما ئامېرىكىنىڭ رەت قىلىشىغا ئۇچرىغان. 1943-يىلى ئەنگلىيە بىلەن ئامېرىكا ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتتە ئۆزگىرىش يۈز بەردى. ئەنگلىيەنىڭ سۆھبەت ئورنى ناچارلاشتى، ئامېرىكا ئالىملىرىمۇ سىرتتىن كەلگەن ھەرقانداق ياردەمنى قوبۇل قىلماسلىقنى قارار قىلدى. ئامېرىكا يادرو سىياسىتى ھەيئىتىمۇ ئەنگلىيەنىڭ ئۇرۇش مەزگىلىدە يادرو قورالى ياسىشىدىن ئەندىشە قىلدى.

1943-يىلى 3-ئايدا، كوناند ئاشكارىلىنىپ قالىدىغان قورال لايىھەلەشنىڭ مەخپىي بولۇش خەۋپىگە قارىماي، جامېس چادۋېك ۋە باشقا بىرقانچە ئەنگلىيەلىك ئالىمنى لوس ئانژېلېسقا ئاتوم بومبىسىنى لايىھەلەشكە قاتنىشىشقا تەكلىپ قىلىدۇ، چۈنكى بۇ تۈر ئۇلارغا ئوخشاش تېخنىك خادىملارغا ئىنتايىن ئېھتىياجلىق ئىدى. 1943-يىلى ئاۋغۇستتا چېرچىل بىلەن روزۋېلت كوبىك كېلىشىمى ئىمزالىدى. بۇ كېلىشىم ئىككى تەرەپ ئالىملىرىنىڭ پەن تەتقىقات مەسىلىسىدە ئۆزئارا ھەمكارلىشىش مەسىلىسىنى ئەسلىگە كەلتۈردى. 1943-يىلى ئامېرىكا بۇ تۈرگە بىر مىليارد ئامېرىكا دوللىرىدىن ئارتۇق مەبلەغ سالغان، ئەمما ئەنگلىيە ئاران 500 مىڭ فوند ستېرلىڭ مەبلەغ سالغان.

1944-يىلى 6-ئايدا، بىرلەشمە سىياسەت كومىتېتى بىرلەشمە تەرەققىيات ھاۋالىسىنى قۇرۇپ، گروۋس باشچىلىقىدىكى. خەلقئارا بازاردىن ئۇران ۋە تورىي كانلىرىنى سېتىۋېلىشقا مەسئۇل بولىدۇ. ئەنگلىيە كۆپ قىسىم بېلگىيە رۇدىسىنى ئامېرىكىغا بېرىشكە قوشۇلدى. گروۋېس دەسلەپكى مەزگىلدىكى ئەنگلىيەنىڭ مانخاتتان پىلانىدا ئاتوم تەتقىقاتى ۋە ئالىملارنى قوللىغانلىقى ۋە ئۇلارغا ياردەم بەرگەنلىكىگە چوڭقۇر رەھمەت ئېيتىدۇ.

مەخپىيەتلىكنى ساقلاش خىزمىتى

بىر پارچە ئېلان ئوكرىجدىكى ئىشچىلارنى مەخپىيەتلىكنى ساقلاشقا رىغبەتلەندۈرۈپ، ئىنگلىزچە قىلىپ: « بۇ يەردە كۆرگەن، يازغان، ئاڭلىغان بارلىق نەرسىلەرنى سىز ئايرىلغاندا، ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى بۇ يەردە قالدۇرۇپ كېتىڭ» دەپ يازغان

يادرو قورالىنىڭ قۇدرەتلىك كۈچى ۋە ئۇرۇشنىڭ جىددىي ۋەزىيىتى تۈپەيلىدىن، بۇ پىلاننىڭ چوقۇم مۇتلەق مەخپىي بولۇشىنى، گېرمانىيەلىكلەرنىڭ« مانخاتتان پىلانى» نى تېز تەرەققىي قىلدۇرۇشىغا تەسىر يېتىشتىن ساقلىنىشنى تەلەپ قىلىدۇ، بۇ پىلاننىڭ مەخپىيەتلىكنى ساقلاش ۋەزىيىتى ئىنتايىن كەسكىن.

مانخاتتان پىلانىغا قارىتا ئەل ئىچى قىياسى ھەتتا پىلاندىن بۇرۇن باشلانغان، شۇڭا 1939-يىلى 2-دۇنيا ئۇرۇشى پارتلىغاندىن كېيىن، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى بارلىق ئاممىۋى تاراتقۇلارنىڭ يادرو تەتقىقاتى پىلانىغا قارىتا ئېلان قىلىش ۋە مۇھاكىمە قىلىشنى توختاتقان ھەمدە دۆلەت پەنلەر ئاكادېمىيەسى ۋە باشقا تاراتقۇلاردىن ئالدى بىلەن ئېلان قىلغان ئاتوم نەزەرىيەسى ۋە يادرو تەتقىقاتى توغرىسىدىكى مۇھاكىمىنى تەلەپ قىلغان ھەمدە تەركىبىدە« ئۇران» ، « نېيترون» ، « ئاتوم قورالى» قاتارلىق بارلىق ماقالىلارنىڭ بولۇشىدىن ساقلانغان.

مانخاتتان پىلانىنىڭ كۆلىمى زور، قاتنىشىدىغان خادىملار كۆپ، پىلانغا قاتناشقان ئامېرىكىلىقلارنىڭ ئومۇمىي سانى 600 مىڭغا يېتىدۇ، يەنە كېلىپ بۇ پىلان تېننېسسى ئىشتاتى، ئوخىئو ئىشتاتى، يېڭى مېكسىكا ئىشتاتى ۋە ۋاشىنگتون قاتارلىق جايلارغا تارقىلىپ مەخپىي ئېلىپ بېرىلىدۇ. بۇنداق چوڭ ھەم تارقاق پىلاندا يالغۇز ئاخبارات ۋاسىتىلىرىنى چەكلەش تەدبىرىگە تايىنىش ھەرگىز كۇپايە قىلمايدۇ. قاتناشقۇچىلار كۆپ، ئادەم كۆپ بولۇپ، قانداق قىلىپ گېرمانىيە ۋە سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى ئاخبارات ئورگانلىرىنى نەتىجىسىز قايتۇرۇپ كەلگەن ياكى قايمۇقتۇرۇشقا ئۇچراتقان، ئامېرىكىلىقلارمۇ كۆپ كۈچ سەرپ قىلغان.

ئالدى بىلەن، ھەربىر پىلانغا قاتناشقۇچى قاتتىق مەخپىيەتلىكنى ساقلاش كېلىشىمى ئىمزالايدۇ، ھەتتا شۇ جايدىكى كىشىلەرمۇ بۇ جايدا يۈز بەرگەن بارلىق ئىشلارنىڭ سىرتقا تارقىلىشىنىڭ مەنئى قىلىنغانلىقىنى بىلىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇلار بىر ـ بىرىنى دۆلەت ئۈچۈن سۈكۈت قىلىشقا رىغبەتلەندۈرىدۇ.

ئامېرىكىلىقلار بىر تۈركۈم ئىنتايىن مەسئۇلىيەتچان مەخپىيەتلىكنى ساقلاش خادىملىرى قوشۇنى تەشكىللىدى، ئۇلار بىر-بىرى بىلەن يوشۇرۇن پىكىر ئالماشتۇرۇش ئارقىلىق، سانلىق مەلۇماتلارنى خاتىرىلەيدىغان قەغەز پارچىلىرىدىن ۋە ھەر بىر پىلان ئىچىدىكى ئەزالارنىڭ روھىي ھالىتىگىچە، چوڭ-كىچىك ئىشلارنى تەكشۈرۈپ ۋە خاتىرە قالدۇرۇپ، بىر-بىرلەپ بىر تەرەپ قىلىپ، مەخپىيەتلىكنى سىرتقا ئاشكارىلىماسلىقنى ئىشقا ئاشۇردى. پىلانغا قاتناشقان نۇرغۇن ئالىم خەلقئارا جەمئىيەتتىكى داڭلىق ئاتوم فىزىكىسى ئالىمى بولغاچقا، گېرمانىيە ئاخبارات ئورگىنىنى قايمۇقتۇرۇش ئۈچۈن، ئۇلار ھەتتا ھەربىر يادرولۇق تەتقىقات خادىمىنىڭ ۋاكالەت نومۇرىنى قوبۇل قىلغان، ئۇلارنىڭ ھەرىكىتىنى ئاخبارات تارماقلىرى ئەتراپلىق ئورۇنلاشتۇرغان ھەمدە مۇھاپىزەتچى خادىملارنى ھەر ۋاقىت مۇھاپىزەت قىلىشقا ئەۋەتكەن، ھەتتا ھەرىكەت جەھەتتە ئۇنىڭ باش-ئايىغىنى يوشۇرۇپ قويغان.

پىلاننىڭ مەخپىيەتلىكنى ساقلاش خىزمىتىنىڭ پۇختىلىق دەرىجىسى ھەتتا ئىتتىپاقدىشى بولغان ئەنگلىيەمۇ ئېھتىيات قىلىدىغان دەرىجىگە بېرىپ يەتتى، ھەتتا بەزىلەر ھەتتا ئىشچىلارمۇ ئۆزلىرىنىڭ بىر قانچە كۋادرات ئىنگلىز مىلى كېلىدىغان چوڭ زاۋۇتتا نېمە ياساۋاتقانلىقىنى بىلمەيتتى، دېيىشتى. ئۇلار پەقەت ئاز مىقداردىكى نەرسىلەرنى كۆپ مىقداردىكى ئۇران رۇدىسىدىن ئايرىپ چىقىدىغانلىقىنى بىلىدۇ.

مەخپىيەتلىكنى ساقلاش نەتىجىسى

تارىخىي نەتىجىدىن قارىغاندا، مانخاتتان پىلانىدىكى مەخپىيەتلىكنى ساقلاش خىزمىتى تەبىئىي ھالدا خېلى مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغان. ئالدى بىلەن گېرمانىيە ئاخبارات تارماقلىرىغا نىسبەتەن، مانخاتتان پىلانى مۇتلەق ھالدا پۈتۈنلەي يوشۇرۇن ھالەتتە تۇرىدۇ، ئۇ تەتقىقات پىلانى ۋە سۈرئىتىنى قارشى تەرەپ سېزەلمەيلا قالماستىن، ھەتتا ئۇنىڭ مەۋجۇتلۇقىنىمۇ بايقىيالمايدۇ. ئاندىن سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى ئاخبارات ئورگىنىغا نىسبەتەن، مانخاتتان پىلانى گەرچە قىسمەن سىڭىپ كىرگەن بولسىمۇ، لېكىن يەنىلا يۈكسەك دەرىجىدە يوشۇرۇنچانلىقىنى ساقلاپ، ئىلگىرى-كېيىن بولۇپ 10 يىلغا يېقىن ۋاقىت ئىچىدە، پەقەت بىر خانىلىق جاسۇسلار پىلاننىڭ ئىچكى قىسمىغا سىڭىپ كىرىپ، قىسمەن ماتېرىياللارغا ئېرىشكەن. گەرچە بۇ مۇتلەق مەخپىي ماتېرىياللار (جەمئىي 6000 بەت ماتېرىيال، 25 نۇسخا) ئامېرىكىنىڭ رىقابەتچىسى بولغان سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يادرو پىلانىغا ئۆچمەس تەسىر كۆرسەتكەن بولسىمۇ.

جاسۇسلۇق ۋەقەسى

1942-يىلى، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى ئۆزىنىڭ ئەنگلىيەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىخانىسىنىڭ ھەربىي كاتىپلىرىنىڭ ھەربىي رازۋېدكىچىلىرى ئارقىلىق. كرېمېل ئەنگلىيە تەرەپتىكى يادرو فىزىكا ئالىملىرىنى قوبۇل قىلىش ئارقىلىق، ئەنگلىيەنىڭ ئاتوم ئېنېرگىيەسىگە دائىر نۇرغۇن ھەربىي ئىشلار تەتقىقاتى ئېلىپ بېرىۋاتقانلىقىنى ئىگىلىدى ھەمدە تەكشۈرۈش ئارقىلىق، ئامېرىكىنىڭمۇ ئوخشاش تەتقىقات ئېلىپ بېرىۋاتقانلىقىنى ھەمدە بۇ تۈردىكى تەتقىقاتنىڭ ئىنتايىن سەزگۈر ئىكەنلىكىنى بايقىدى.

1943-يىلى يازدا، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ھەربىي رازۋېدكا تارماقلىرى ئامېرىكا زۇڭتۇڭى روسېف بىلەن ئەنگلىيە باش ۋەزىرى چېرچىلنىڭ 8-ئاينىڭ 19-كۈنى كانادانىڭ كۋېبېك شەھىرىدە ئۆتكۈزگەن مەخپىي سۆھبىتىنىڭ مەزمۇنىغا ئېرىشتى. يۇقىرى قاتلام يىغىنىنىڭ باھالىشىدىن كېيىن، ئىككى كاتتىباش ئاتوم بومبىسىنى ئورتاق تەتقىق قىلىپ ياساشنىڭ مەخپىي كېلىشىمىنى ئىمزالىدى.

1944- يىلى 2- ئايدا سوۋېت ئىتتىپاقى قىزىل ئارمىيە باش ئىشتابى رازۋېدكا باش ئىدارىسى ئامېرىكىدا يوشۇرۇنۇپ ياتقان يەر ئاستى جاسۇسى ئارتور ئادامس ئارقىلىق كامپو ئىسىملىك بىر ئامېرىكا خىمىيە ئالىمىنى قوبۇل قىلدى، كېيىنكىسى ئۇنى نۇرغۇن كېرەكلىك ئاخبارات بىلەن تەمىنلىدى: ئامېرىكا ئۇران تەتقىقاتى ۋە ئىشلەپچىقىرىش تېخنىكىسىنى ئېچىشقا 1 مىليارد ئامېرىكا دوللىرى مەخپىي مەبلەغ سالدى، نەچچە مىڭ ئىنژېنېر ۋە تېخنىك بۇ خىزمەت بىلەن شۇغۇللىنىۋاتىدۇ. نەچچە يۈز ئالىي دوختۇر رادىيوئاكتىپلىق رادىياتسىيەنىڭ ئادەم بەدىنىگە بولغان تەسىرىنى تەتقىق قىلىۋاتىدۇ، بۇ تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان چىكاگو ئۇنىۋېرسىتېتى ۋە كولومبىيە ئۇنىۋېرسىتېتىدا مەخسۇس تەجرىبىخانا قۇرۇپ، ھەربىي تەرەپ رەھبەرلىرى ۋە ئالىملاردىن تەشكىللەنگەن مەخسۇس كومىتېت بۇ خىزمەتكە رەھبەرلىك قىلىدۇ؛ ئامېرىكا ھاۋادىن تاشلىنىدىغان (يادرو) بومبىنى لايىھەلەۋاتىدۇ، ئۇنىڭ پارتلىشىدىن پەيدا بولغان رادىياتسىيە ۋە زەربە دولقۇنى نەچچە يۈز ئىنگلىز مىلى دائىرىدىكى بارلىق جانلىقلارنى ئۆلتۈرەلەيدۇ.

1944- يىلى 5- ئايدا، ئادامس يەنە كامپودىن 2500 بەتلىك ئامېرىكا يادرو پىلانى ماتېرىيالى ۋە يادرو ماتېرىيالى ئەۋرىشكىسىگە ئېرىشتى ھەمدە موسكۋاغا مەلۇم قىلدى.

سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئامېرىكىدىكى جاسۇسىدىن يەنە جورج كوۋار بار بولۇپ، نامى دېلما ئىدى، ئۇ مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا ئامېرىكىنىڭ ئوكرىجدىكى يادرو مەركىزىگە كىرىپ، ئۇنىڭ ئىچىدىكى بىر تەتقىقات ئىشخانىسىدا خىزمەت قىلىپ، ناھايىتى كۆپ قىممەتلىك ئاخباراتقا ئېرىشكەن ھەمدە ئوكرىجدىكى ئۈچ خىل قويۇلدۇرۇلغان ئۇران تۈرى: K-25، Y-2 ۋە X-10 نى ئىگىلىگەن.

ئامېرىكىمۇ 1943-يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى جاسۇسلىرىنىڭ پىلانىغا سىڭىپ كىرگەنلىكىنى رازۋېدكا قىلىپ، شۇ يىلى ئالاھىدە بىر ئاخباراتقا قارشى باش ئەترەتنى قۇرۇپ، جاسۇسلۇق ئىشلىرىنى بىر تەرەپ قىلدى. 1944-يىلى ئوپپېنخېيمېر جاسۇسلۇققا قارشى تۇرۇش باش ئەترىتىنىڭ باشلىقى پاشقا دوكلات قىلىپ، بېركلېي تەجرىبىخانىسىدىكى خاكون موررىسنىڭ ئۆزىگە قەستەن يېقىنلاشقانلىقىنى دوكلات قىلدى ھەمدە ئۇنىڭدىن سوۋېت ئىتتىپاقىنى ئاخبارات بىلەن تەمىنلەشنى تەلەپ قىلدى.

ئەنگلىيە يادرو پىلانىغا قاتناشقۇچى كلائۇس فۇخېس تەكشۈرۈپ چېقىلغان بولۇپ، ئىلگىرى سوۋېت ئىتتىپاقى ئاخبارات تارماقلىرىنى كۆپ تۈرلۈك تەتقىقات ئاخباراتى بىلەن تەمىنلىگەن، ئۇ 1950-يىلى باشقا جاسۇسلارنى بىللە تەمىنلىگەن ھەمدە خاررى كىنگ، داۋىد گرېنگلاس، جۇلىيېس ۋە ئېسېل روسېنبېرگ قاتارلىق كىشىلەرنى قولغا ئالغان، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ جاسۇسى گېئورگې كوۋار ۋە يادرو فىزىكا مۇتەخەسسىسى سىئودور خول تەلىيىگە يارىشا قېچىپ كەتكەن.

خىروشىما ناگاساكى يادرو پارتلىتىش ۋەقەسى

1945-يىلى 5-ئايدا، ئۆتكۈنچى دەۋر كومىتېتى قۇرۇلۇپ، ئاتوم ئېنېرگىيىسىنى باشقۇرۇش ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن، بۇ كومىتېتقا نۇرغۇن ئادەم رەھبەرلىك قىلغان، جامېس فرانسىس بېرنس، ھېنرى لېۋىس ستىنسون، Bard، ۋىليام كلايتون، ۋاننىۋال بۇش قاتارلىقلار بار، بۇلارنىڭ ئىچىدە كېيىنكى دۆلەت ئىشلىرى كاتىپلىرىمۇ دۆلەت ئىشلىرى كاتىپلىقىغا ياردەم بېرىدۇ. ئۆتكۈنچى دەۋر كومىتېتى يەنە ئارتور كومپتون، فېرمى، لاۋرېنس، ئوپپېنخېيمېر قاتارلىق ئالىملارنى ئىلىم-پەن ئىشلىرىنى بىر تەرەپ قىلىشقا ياردەملىشىشكە تەكلىپ قىلدى.

گېرمانىيەدە ئېچىلغان پوتسدام يىغىنىدا، زۇڭتۇڭ ترۇمېنغا يادرو سىنىقىنىڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغانلىقىنى ئۇقتۇردى. ئۇ سوۋېت ئىتتىپاقى رەھبىرى ستالىنغا، ئامېرىكىنىڭ ئاللىقاچان يېڭى دەرىجىدىن تاشقىرى قورالغا ئىگە بولغانلىقىنى، لېكىن كونكرېت تەپسىلاتلارنى ئاشكارىلىمىغانلىقىنى ئېيتتى. بۇ ئامېرىكىنىڭ تۇنجى قېتىم سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن يادرو بومبىسى ھەققىدە پىكىر ئالماشتۇرۇشى بولۇپ، سوۋېت ئىتتىپاقى ئۆزىنىڭ جاسۇسىدىن بۇ ئەھۋالدىن خەۋەر تاپتى. ياپونىيە پوتسدام ئۇقتۇرۇشىنى قوبۇل قىلىشنى رەت قىلغاندىن كېيىن، ئامېرىكا ياپونىيەگە يېڭىدىن تەتقىق قىلىپ ياسالغان ئاتوم بومبىسىنى ئىشلىتىشنى قارار قىلدى.

خىروسىما (سولدا) بىلەن ناگاساكى (ئوڭدا) ئاتوم بومبىسى پارتلىغاندىن كېيىن پەيدا بولغان موگۇسىمان بۇلۇت

خىروسىما ياپونىيەنىڭ مۇھىم ھەربىي بازىسى ياكى مۇھىم يۈك قاچىلاش پورتى بولۇپ، ئامېرىكىنىڭ ياپونىيەنى بومباردىمان قىلىشتىكى مۇھىم نىشانى. 1945-يىلى 8-ئاينىڭ 6-كۈنى سەھەردە ھاۋا ئوچۇق، ھاۋا دىمىق ئىدى. چۈشتىن بۇرۇن سائەت 7 دىن 9 مىنۇت ئۆتكەندە، ئامېرىكىنىڭ بىرقانچە ئايروپىلانى خىروسىما ئارىلىنىڭ ھاۋا بوشلۇقىغا ئۇچۇپ كىرىپ، بىرقانچە ھەپتە ئايلىنىپ يۈرۈپ كېتىپ قالدى. سائەت 8 دە، 393d بومباردىمانچى ئايروپىلان شۆبە ئەترىتىنىڭ B-29 قىسمى يەنە يۇقىرى ھاۋا بوشلۇقىدىن خىروسىما ھاۋا بوشلۇقىغا كىردى. سىرتتىكى خىروسىما شەھەر ئاھالىلىرىدىن بەزىلەر ھاۋا مۇداپىيە خەندىكىگە كىرمەي، بېشىنى كۆتۈرۈپ ئامېرىكا ئايروپىلانلىرىغا قاراۋاتاتتى. سائەت 8 دىن 15 مىنۇت ئۆتكەندە، ئامېرىكىنىڭ بىر ئايروپىلانى پاراشوتنى تاشلىدى، پاراشۇتقا ئېلىپ ماڭغان ئاتوم بومبىسى بوشلۇقتا پارتلاپ، دىيامېتىرى 1750 فۇت (تەخمىنەن 530 مېتىر) دىن ئاشىدىغان چوڭ ئوت شارىنى شەكىللەندۈردى. ئوت شارى قويۇپ بەرگەن ئىسسىقلىق پەقەت بىر سېكۇنتقىمۇ يەتمەيدۇ، لېكىن ئىسسىقلىق دەرىجىسى 300 مىڭ سېلسىيە گىرادۇسقا يېتىدۇ. چوڭ ئوت شارى دەرھال كىشىنىڭ كۆزىنى چاقنىتىدىغان كۈچلۈك ئاق رەڭلىك نۇر چىقىرىدۇ، ئارقىدىنلا شەھەر رايونى ئاسمىنىدا قۇلاقنى يارغۇدەك چوڭ پارتلاش يۈز بېرىدۇ. ھەش-پەش دېگۈچە، شەھەردە غايەت زور موگۇسىمان ئىس-تۈتەك كۆتۈرۈلۈپ، خىروسىما تەدرىجىي ئوت دېڭىزىغا ئايلانغان. ياپونىيە ھۆكۈمىتى خىروسىما ئارىلىدىكى %69 ئىمارەت ۋەيران بولدى، دەپ جاكارلىدى. تەخمىنەن 70 مىڭدىن 80 مىڭغىچە ئادەم پارتلىغان شۇ ۋاقىتتىلا قازا قىلدى، بۇ خىروسىمادىكى %30 نوپۇس، يەنە 70مىڭ ئادەم يارىلاندى.

1945- يىلى 8- ئاينىڭ 9- كۈنى سەھەردە، B-29 بوكسكا بومباردىمانچى ئايروپىلانى 393d بومباردىمانچى ئايروپىلان شۆبە ئەترىتىنىڭ باشلىقى ئاتوم بومبىسىنى كىچىك ئامبارغا سېلىشنى قارار قىلدى. ئەمما، كىچىك ئامبارغا يېتىپ كەلگەندە، ئاسماننى قويۇق بۇلۇت قاپلاپ، بومبا تاشلاشنىڭ تەسلىكىنى، شەھەر ئاسمىنىدا بىرنەچچە قېتىم ئايلىنىپ چىققاندىن كېيىن يېقىلغۇنىڭ قىسىلىپ كېتىۋاتقانلىقىنى بايقاپ، ناگاساكىدىن ئىبارەت بۇ زاپاس نىشانغا قاراپ ئۇچقان. ئاتوم بومبىسى« بودەك» شەھەرنىڭ سانائەت رايونىغا تاشلاندى. بۇ قېتىمقى پارتلاش 20 مىڭ توننىدىن ئارتۇق ترىنىتروتولۇئېن (TNT) پارتلاتقۇچ دورىسىغا باراۋەر بولۇپ، شەھەرنىڭ % 44 ى ۋەيران بولغان، 35 مىڭ ئادەم ئۆلگەن، 60 مىڭ ئادەم يارىلانغان.

ئىككى قېتىملىق پارتلاشتىن كېيىن، 8-ئاينىڭ 19-كۈنى ۋە 9-، 10-ئايلاردا تېخىمۇ كۆپ ئاتوم بومبىسىنى ئىشلىتىشنى ئۈمىد قىلغان، بۇ ئاتوم بومبىلىرىنىڭ تەييارلىقى پۈتكەن. لېكىن، ياپونىيە شەرتسىز تەسلىمنامىگە ئىمزا قويغاندىن كېيىن، بۇ پىلانلار توختاپ قالدى.

ﺧﯩﺮاﺟﻪت

بۇ تۈرگە 1945-يىلى 10-ئاينىڭ 1-كۈنىگىچە جەمئىي 1 مىليارد 845 مىليون ئامېرىكا دوللىرى سەرپ قىلىنغان بولۇپ، ئۇرۇش مەزگىلىدىكى توققۇز كۈنلۈك خىراجەتكە باراۋەر. ئامېرىكا ئاتوم ئېنېرگىيەسى كومىتېتىنىڭ 1947-يىلى 1-ئاينىڭ 1-كۈنىدىكى خەۋىرىگە قارىغاندا، ئىستېمال سوممىسى 2 مىليارد 191 مىليون ئامېرىكا دوللىرىغا يەتكەن، ئومۇمىي نورمىسى 2 مىليارد 400 مىليون ئامېرىكا دوللىرى بولغان. بۇنىڭ ئىچىدە% 90 تىن ئارتۇق چىقىم قۇرۇلۇش ۋە يادرو پارچىلىنىدىغان ماتېرىياللارنى ئىشلەپچىقىرىشقا ئىشلىتىلىدۇ، % 10 كىمۇ يەتمەيدىغان چىقىم يادرو قوراللىرىنى تەتقىق قىلىپ ياساشقا ئىشلىتىلىدۇ.

جەمئىي تۆت يادرو قورالى (كىچىك قورال، نارەسىدە بالا، بودەك ۋە ئىشلىتىلمىگەن بىر يادرو بومبىسى) 1945-يىلىنىڭ ئاخىرىدا تەتقىق قىلىپ ياسالغان. ئەينى ۋاقىتتىكى باھا بويىچە ئېيتقاندا، ھەربىر يادرو قورالىغا تەخمىنەن 500 مىليون ئامېرىكا دوللىرى سەرپ قىلىنغان. بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا، بۇ تۈرنىڭ 1945- يىلىنىڭ ئاخىرىدىكى ئومۇمىي خىراجىتى ئاساسەن ئامېرىكىنىڭ يېنىك قوراللار (قورال- ياراغنى ئۆز ئىچىگە ئالمايدۇ) غا سەرپ قىلغان ئومۇمىي خىراجىتىنىڭ % 90 ى ۋە ئەينى ۋاقىتتا ئامېرىكىنىڭ تانكىلىرىغا سەرپ قىلغان ئومۇمىي چىقىمىنىڭ % 34 ى بولغان.

قالدۇق

يادرو قوراللىرىنىڭ پەيدا بولۇشى مەيلى سىياسىي جەھەتتە بولسۇن ياكى مەدەنىيەت جەھەتتە بولسۇن، چوڭقۇر ھەم كەڭ تەسىر كۆرسەتتى. ۋىليام لاۋرېنس ئۈچ بىر گەۋدىلەشكەن يادرو سىنىقى ۋە ناگاساكى ئاتوم بومبىسىنىڭ پارتلىشىغا شاھىت بولدى، نيۇيورك ۋاقىت گېزىتىدە ئۇ ئالدى بىلەن« ئاتوم دەۋرى» دېگەن سۆزنى ئىشلەتتى. كېيىن ئۇ يەنە بىر قاتار ماقالىلەرنى ئېلان قىلىپ، يېڭى قوراللارنىڭ ئەۋزەللىكىنى مەدھىيەلىگەن. ماقالىدە، ئۇ ئاتوم يادروسىنىڭ پارتلىشىنىڭ ئالدى-كەينىدىكى ئىككى ۋاقىت بۆلىكىنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق، ئاممىنىڭ يادرو ئېنېرگىيەسى تېخنىكىسىغا بولغان يوشۇرۇن كۈچىنى قوزغىغان، شۇنداقلا ئۇنىڭ ئامېرىكا ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى تەرەققىياتىنىمۇ قوزغىغان.

قاتناش ۋاقتىدا مانخاتتان قۇرۇلۇشىدىكى دۆلەت تەجرىبىخانىسى تورسىمان شەكىلدە ئۇ يەردە قالغان، بۇنىڭ ئىچىدە لاۋرېنس بېركلېي دۆلەت تەجرىبىخانىسى، لوس ئالاموس دۆلەت تەجرىبىخانىسى، ئوكرىجدىكى دۆلەت تەجرىبىخانىسى، ئاگون دۆلەت تەجرىبىخانىسى ۋە ئېمىس تەجرىبىخانىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇرۇشتىن كېيىن ئۇزۇن ئۆتمەي، گروۋس يەنە ئىككىدىن ئارتۇق تەجرىبە ئىشلىگەن، ئۇنىڭ بىرى نيۇيورك، ئوپتوندىكى برۇك خايۋىن دۆلەت تەجرىبىخانىسى، يەنە بىرى يېڭى مېكسىكىنىڭ ئالبۇككېدىكى ساندىيە دۆلەت تەجرىبىخانىسى ئىدى. 1946-1947 مالىيە يىلىنىڭ ئېلان قىلىنىشى بىلەن، گروۋېس تەتقىقات جەھەتتە 72 مىليون ئامېرىكا دوللىرى سەرپ قىلغان. بۇ تۈر ئوكرىجدىكى دۆلەت تەجرىبىخانىسىنىڭ باش قوماندانى ئارۋىن ۋىنبېرگقا نىسبەتەن ئېيتقاندا بىر چوڭ تۈر بولۇپ، زور مەبلەغ سەرپ قىلىدىغان« چوڭ ئىلىم-پەن» دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيەسى تەتقىقات تەجرىبىخانىسى خېلى بۇرۇنلا ئۇلارنىڭ دېڭىزدا جەڭ قىلغاندا ئاتوم بومبىسى ئىشلىتىشىنى ئۈمىد قىلغان، بۇنداق بولغاندا، ھەربىي پاراخوتنىڭ ئەمەلىي كۈچىنى كېڭەيتىپلا قالماستىن، يەنە ئۆزىگە تەۋە ئاتوم بومبىسى تۈرىنى ئىجاد قىلالايدۇ. 1946-يىلى، دېڭىز ئارمىيەسىنىڭ قوماندانلىقىنى ئۈستىگە ئالغان نىمىتس دېڭىز ئارمىيەسىمۇ مانخاتتان پىلانى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ بىر كىشىلىك تۆھپىسىنى قوشۇشى كېرەك، دەپ قارىغان. شۇڭا، ئەينى چاغدىكى نۇرغۇن دېڭىز ئارمىيە ئوفىتسېرى ئاتوم بومبىسى تەتقىقاتىغا ئاتلانغان، ئۇ يادرو ئېنېرگىيەلىك ھەربىي پاراخوتنى تەرەققىي قىلدۇرۇشقا ياخشى ئاساس سېلىشنى ئۈمىد قىلغان. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بەزى ھاۋا ئارمىيە خادىملىرى 1946-يىلى 9-ئايدا ئوكرىجغا يېتىپ كەلگەن، ئۇلارنىڭ نىشانى يادرو ئېنېرگىيەلىك ئايروپىلاننى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئىدى. ئەمما ئۇلار تەتقىق قىلغان يادرو ئىنىرگىيىسى ھەركەتلەندۈرگۈچى ئايرۇپىلان NEPA تۈرى ئېغىر تېخنىكىلىق قىيىنچىلىققا دۇچ كەلگەچكە، ئەمەلدىن قالدۇرۇلدى.

1946-يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ ئوكرىجدا بەزى دوختۇرخانا ۋە ئۇنىۋېرسىتېتلاردا رادىيوئاكتىپلىق ئىزوتوپلار تارقىلىشقا باشلىغان. كۆپ ساندىكى زاكاز تالونلىرى دىئاگنوز قويۇش ۋە راك كېسىلىنى داۋالاشقا ئىشلىتىلىدىغان يود-131 ۋە فوسفور-32. تىببىي ئىلىمدىن باشقا يەنە بىئولوگىيە، سانائەت ۋە يېزا ئىگىلىك جەھەتتىكى تەتقىقاتلاردىمۇ ئىشلىتىلىدۇ.