ۋىكى قامۇسى | دوللار

ئامېرىكا دوللىرى (ئىنگلىزچە : United States Dollar؛ ISO 4217 كودى: USD) ، يەنە ئامېرىكا دوللىرى، ئامېرىكا بىرلەشمە زاپاس چېكى دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ ئامېرىكىنىڭ ئامانەت پۇل قەرزى سۈپىتىدىكى ھۆكۈمەت پۇلى. ئۇنىڭ بارلىققا كېلىشى « 1792-يىلىدىكى قۇيما پۇل قانۇن لايىھەسى» نىڭ ماقۇللۇقىدىن بولغان. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، زاپاس پۇل سۈپىتىدە ئامېرىكىدىن باشقا دۆلەتلەردە كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلىدۇ. نۆۋەتتە ئامېرىكا دوللىرىنىڭ تارقىتىلىشىنى ئامېرىكا فېدېراتسىيە زاپاس سىستېمىسى كونترول قىلىدۇ. ئامېرىكا دوللىرىنى ئادەتتە« $ » بەلگىسى بىلەن ئىپادىلەشكە بولىدۇ. خەلقئارا ئۆلچەملەشتۈرۈش تەشكىلاتىنىڭ ئامېرىكا دوللىرىغا ئالىدىغان ISO 4217 ئۆلچەملىك ۋاكالەت نومۇرى USD.

ئاساسىي قىسقىچە چۈشەنچە

بىر دوللار 100 سىنىتقا تەڭ. دەسلەپتە تېخىمۇ ئىنچىكە ئايرىساق مىل (mill) ، بىر ئامېرىكا دوللىرى 1000مىل دەپ ئايرىلغان، بۇ بىرلىك ھازىر ئىشلىتىلمەيدۇ. ئامېرىكا دوللىرىنى تارقىتىش ھوقۇقى ئامېرىكا مالىيە مىنىستىرلىكىگە مەنسۇپ بولۇپ، ئاساسلىق باشقۇرغۇچى تارماق ئامېرىكا دۆلەت خەزىنىسى، كونكرېت تارقىتىش كەسپىنى ئۈستىگە ئالغۇچى ئامېرىكا فېدېراتسىيەسىنىڭ زاپاس ساقلاش سىستېمىسىدۇر. 1929-يىلىدىن باشلاپ، دوللار پۇل بېسىش ئويمىچىلىق ۋە باسمىچىلىق ئىدارىسى ئارقىلىق ئېلىپ بېرىلغان، تەڭگە پۇل بولسا ئامېرىكا پۇل قۇيۇش ئىدارىسى تەرىپىدىن قۇيۇلغان. ھازىر ئوبوروت قىلىنىۋاتقان قەغەز پۇلنىڭ قىممىتى 100دوللار، 50 دوللار، 20 دوللار، 10 دوللار، 5 دوللار، 2 دوللار، 1 دوللار قاتارلىق يەتتە خىل، ئۇنىڭدىن باشقا يەنە بىر دوللار ۋە 50 دوللار، 25 دوللار، 10 دوللار، 5 دوللارلىق قۇيما پۇللار بار. تارىختا يەنە 500 دوللار، 1000 دوللار، 5000 دوللار، 10 دوللار ۋە 100 دوللار قىممىتىدىكى دوللار پۇل تارقىتىلغان. بۇنىڭ ئىچىدە قىممىتى 100000 ئامېرىكا دوللىرى بولغان قەغەز پۇل جامائەت ئارىسىدا ئوبوروت قىلىنمايدۇ، ئۇ ئاساسلىقى فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى بىلەن ئامېرىكا مالىيە مىنىستىرلىقى ئوتتۇرىسىدا مالىيە سودىسى ئېلىپ بېرىشقا ئىشلىتىلىدۇ.

ئالتۇن مىقدارى

1776-يىلى ئامېرىكا مۇستەقىل بولغاندىن كېيىن، ئامېرىكا دوللىرىنى دۆلەت پۇلى قىلغان. 1792-يىلى، ئەينى ۋاقىتتىكى ئامېرىكا ئامېرىكا دوللىرىغا قارىتا ئالتۇن-كۈمۈش قوش ئۆلچەم تۈزۈمىنى قوللانغان، شۇ يىلى ئېلان قىلىنغان ئامېرىكا قانۇنى « قۇيما پۇل قانۇن لايىھەسى» بويىچە، بىر ئامېرىكا دوللىرىنى ئالماشتۇرۇش قىممىتى 371.25 گىرىن (تەخمىنەن 24.057 گرام) ساپ كۈمۈش ياكى 24.75 گىرىن (تەخمىنەن 1.6038 گرام) ساپ ئالتۇن بولۇپ ، 1873-يىلىغىچە داۋاملاشقان. ئەينى چاغدا بىر دوللار قىممىتىدىكى 24.057 گرام كۈمۈش تەخمىنەن بىر دانە ئىسپانىيە تەڭگىسىگە باراۋەر كېلەتتى. ئامېرىكا ھۆكۈمىتى بىر دوللار تەڭگە پۇلنى ناھايىتى ئاز قۇيغانلىقى ئۈچۈن، جەنۇب-شىمال ئۇرۇشىدىن ئىلگىرى، ئىسپانىيەنىڭ تەڭگە پۇلى ئىزچىل ئامېرىكىنىڭ ئاساسلىق ئوبوروت قىلىنىدىغان پۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ كەلگەن، كېيىن يەنە مېكسىكىنىڭ كۈمۈش تەڭگىسىنىمۇ قوشۇپ ئىشلەتكەن، ئامېرىكىدىكى ھەرقايسى ھۆكۈمەت، خۇسۇسىي بانكىلارمۇ كۆپىنچە ئىسپانىيەنىڭ كۈمۈش تەڭگىسىنى زاپاس ساقلىغان، ئامېرىكا خەلقى كۆپىنچە پۇلنى ئىسپانىيەنىڭ كۈمۈش تەڭگىسىگە ياكى مېكسىكىنىڭ كۈمۈش تەڭگىسىگە ئالماشتۇرغان.

ئامېرىكا مالىيە مىنىستىرلىقىنىڭ تۇنجى مىنىستىرى ۋەزىپىگە ئولتۇرغاندىن كېيىن، ئامېرىكا پۇلى« تىللا ئۆلچىمى تۈزۈمى» نى قوللانغان. 1914-يىلى 1-دۇنيا ئۇرۇشى پارتلىغاندا، ھەرقايسى دۆلەتلەر ئالتۇننىڭ ئىمپورت-ئېكسپورتىنى توختاتقانلىقتىن، ئالتۇن بىرلىكى سىستېمىسى يېشىلگەن. ئالتۇن بىرلىكى تۈزۈمىنىڭ كېيىنكى مەزگىلىدە، ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئالتۇن مىقدارى 1.50466 گرام بولغان. 1934-يىلى 1-ئاينىڭ 31-كۈنى، بىر ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئالتۇن مىقدارى 13.714 گرام قىلىپ بېكىتىلگەن. ئالتۇننىڭ ھۆكۈمەت باھاسى ھەر ئۇنسىيە ئالتۇننىڭ 20.67 دوللاردىن 35 دوللارغا ئۆستى. 1934-يىلىغا كەلگەندە ئامېرىكا دوللىرىنىڭ كۇرسى چۈشۈپ، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى 1922-يىلىدىن بۇرۇن نەشىر قىلىنغان ھەرخىل قەغەز پۇللارنى تەدرىجىي يىغىۋالغان. قىممىتى چۈشكەندىن كېيىنكى ئامېرىكا دوللىرىنى نەقلەشتۈرگىلى بولمايدۇ، پەقەت چەت ئەل مەركىزىي بانكىلىرى ھۆكۈمەت باھاسى بويىچە ئامېرىكا ھۆكۈمىتىگە ئالتۇن تېگىشىپ بېرىدۇ. 1946- يىلى 12- ئاينىڭ 18- كۈنى، خەلقئارا پۇل فوندى تەشكىلاتى ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئالتۇن مىقدارىنىڭ 0.818513 گرام بولىدىغانلىقىنى رەسمىي ئېلان قىلغان. شۇنىڭدىن كېيىن، ئامېرىكىنىڭ خەلقئارا كىرىم-چىقىمىدا داۋاملىق تەتۈر پەرق كۆرۈلگەنلىكتىن، پۇل پاخاللىقى ئېغىرلىشىپ، ئامېرىكا دوللىرى كىرىزىسى ئېغىرلاشتى.

1970-يىلى 8-ئاينىڭ 15-كۈنى، ئامېرىكا زۇڭتۇڭى نىكسون ئامېرىكا دوللىرىنىڭ قىممىتىنىڭ چۈشكەنلىكىنى ھەمدە ئامېرىكا دوللىرىنى ئالتۇنغا ئايرىباشلاشنى توختاتقانلىقىنى ئېلان قىلدى، برېتون ئورمانلىقى سىستېمىسى يىمىرىلىشكە باشلىدى، ئاساسلىق كاپىتالىستىك دۆلەتلەر خەلقئارا پۇل مۇئامىلە بازىرىدىكى قالايمىقانچىلىقنى يېڭىش ئۈچۈن قايتا-قايتا كېڭىشىپ، ئەڭ ئاخىرى 1971-يىلى 12-ئايدا« سمىتسون كېلىشىمى» نى ئىمزالىدى. ئۇنىڭ ئاساسلىق مەزمۇنى: ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئالتۇنغا بولغان قىممىتى %7.89 چۈشۈپ، ئالتۇننىڭ ھۆكۈمەت باھاسى ھەر ئۇنسىيە 35 ئامېرىكا دوللىرىدىن 38 ئامېرىكا دوللىرىغا ئۆسكەن؛ پېرېۋوت مۇقىم باھاسىنىڭ دائىرىسى %1 تىن %2.5 كە كېڭىيىپ، ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئالتۇن تەركىبى 0.818513 گرامغا چۈشۈپ قالغان، « ئالاھىدە پۇل ئېلىش ھوقۇقى» غا بولغان باھا نىسبىتى ئەسلىدىكى 1:1 دىن 1.08571 ئامېرىكا دوللىرى « ئالاھىدە پۇل ئېلىش ھوقۇقى» غا باراۋەر بولغان. ئەمما، بۇ تەدبىرلەرمۇ ئامېرىكىنىڭ خەلقئارا كىرىم-چىقىمدىكى تەتۈر پەرق ۋە دوللار كرىزىسىنىڭ يامانلىشىشىنى توسۇپ قالالمىدى.

1973-يىلى 2-ئاينىڭ 12-كۈنى ئامېرىكا دوللىرىنىڭ قىممىتى يەنە %10 چۈشۈپ، ئالتۇن مىقدارى گرامغا كېمەيتىلدى. ئالتۇننىڭ ھۆكۈمەت باھاسى ئۆرلەپ، 42.22 ئامېرىكا دوللىرىغا يەتتى. ئالاھىدە پۇل ئېلىش ھوقۇقىنىڭ سېلىشتۇرما باھاسى 1.20635 ئامېرىكا دوللىرى بىر« ئالاھىدە پۇل ئېلىش ھوقۇقى» غا باراۋەر بولدى. ياۋروپا دۆلەتلىرى ۋە باشقا ئاساسلىق كاپىتالىستىك دۆلەتلەر ئارقا-ئارقىدىن تۇراقلىق پېرېۋوت نىسبىتى تۈزۈمىدىن چېكىنىپ چىقتى، تۇراقلىق پېرېۋوت نىسبىتى تۈزۈمى ئۈزۈل-كېسىل يىمىرىلدى، ئامېرىكا دوللىرىنىڭ پېرېۋوت باھاسى تۇراقسىزلىشىشقا قاراپ ماڭدى.

پۇل تەرەققىيات تارىخى

پۇلنىڭ دەسلەپكى مەزگىلى

شىمالىي ئامېرىكا 13 شتاتىنىڭ پۇل رايونى

1792-يىلى، ئامېرىكا دوللىرى شىمالىي ئامېرىكىدىكى 13 ئىشتاتتا پۇل رايونىنى شەكىللەندۈرگەن، ئامېرىكا ئەينى چاغدا پەقەت 4 مىليون نوپۇسى بار دۆلەت ئىدى، ھەمدە ئالتۇن-كۈمۈش قوش ئۆلچەم تۈزۈمىنى ئاساس قىلىپ، قۇيما پۇل قانۇن لايىھەسىنى ئېلان قىلىپ، بىر دوللارنى 371.25 گىرىنلىق (تەخمىنەن 24.057 گرام) ساپ كۈمۈش ياكى 24.75 گىرىنلىق (تەخمىنەن 1.6038 گرام) ساپ ئالتۇن قىلىشنى بەلگىلىگەن.

بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن

1-دۇنيا ئۇرۇشىدا، ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ ئالتۇنلىرى بەس-بەستە ئامېرىكىغا ئېقىپ كىرىپ، ئۇرۇش تەييارلىقى ۋە ھەربىي قورال-جابدۇقلارنى تەتقىق قىلىپ ياساشقا مەبلەغ سالغان، سېتىۋالغان. ئامېرىكا فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى بۇ ئالتۇنلارنى قانۇنىي پۇل سۈپىتىدە ساقلاپ ئامېرىكا دوللىرىنىڭ پۇل پاخاللىقىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. 1914-يىلى 1-دۇنيا ئۇرۇشى ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، ئەينى چاغدىكى ئامېرىكا ئىقتىسادىنىڭ ئومۇمىي مىقدارى باشقا ئەڭ چوڭ ئۈچ دۆلەتتىن، يەنى ئەنگلىيە، گېرمانىيە، فىرانسىيە، ھەتتا ئۇلارنىڭ يىغىندىسى ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئورنىنى كۈندىن-كۈنگە گەۋدىلەندۈردى. 1914-يىلىدىن 1920-يىلىغىچە ئامېرىكىنىڭ باھا سەۋىيىسى بىر ھەسسىگە يېقىن قاتلاندى. كېيىن ئامېرىكا فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى پۇل پاخاللىقىنى تۈزەشنى قارار قىلىپ، باھانى ئەسلىگە كەلتۈرۈشكە ئۇرۇنغان.

1929-يىلىدىن 1933-يىلىغىچە بولغان ئىقتىسادىي ئالاقزادىلىك

كېيىنكىسى پۇل قىسلىقى مەزگىلى بولۇپ، باھا سەۋىيەسى 1920-يىلى بىر يىل ئىچىدە 200 دىن 140 قا چۈشۈپ، %30 تۆۋەنلىگەن، بۇ ئامېرىكا تارىخىدىكى ئەڭ چوڭ پۇل قىسلىقى بولۇپ، 1929-يىلىدىكى ئىقتىسادىي كاساتچىلىقنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. گەرچە ئالتۇن پۇل بىرلىكى سىستېمىسىنىڭ 35 يىلى ئەركىن كاپىتالىزمنىڭ گۈللەپ ياشنىشىدىكى« ئالتۇن دەۋرى» بولسىمۇ، مۇقىم پېرېۋوت نىسبىتى تۈزۈمى خەلقئارا سودا ۋە كىرېدىت بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىپ، ئىشلەپچىقىرىش تەننەرخىنى ھېسابلاشقا قولايلىق يارىتىپ، خەلقئارا مەبلەغ سېلىش خەۋپ-خەتىرىنىڭ ئارتۇقچىلىقىدىن ساقلاندى. مەلۇم دەرىجىدە، ئۇ خەلقئارا سودا ۋە خەلقئارا مەبلەغ سېلىشنى ئىلگىرى سۈردى. لېكىن، قاتتىق مۇقىم پېرېۋوت نىسبىتى تۈزۈمى ھەرقايسى دۆلەتلەرنى ئۆز دۆلىتىنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىيات ئېھتىياجىغا ئاساسەن پايدىلىق پۇل سىياسىتىنى ئىجرا قىلىش ئىمكانىيتىنى توسۇپ قويغاچقا، ئىقتىسادنىڭ ئېشىشى بىر قەدەر زور چەكلىمىگە ئۇچرىدى. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە، خەلقئارا پۇل سىستېمىسى تېخىمۇ قالايمىقانلىشىپ كەتتى. بۇ خىل قالايمىقانچىلىقنى ھەل قىلىش ئۈچۈن، 1943-يىلى ئامېرىكا مالىيە مىنىستىرلىقىنىڭ ئەمەلدارى ۋايت بىلەن ئەنگلىيە مالىيە مىنىستىرلىقىنىڭ مەسلىھەتچىسى كېينېس ئايرىم-ئايرىم ھالدا ئۆز دۆلىتىنىڭ مەنپەئەتىنى چىقىش قىلىپ، ئۇرۇشتىن كېيىنكى خەلقئارا پۇل مۇئامىلە سىستېمىسىنى لايىھەلەپ، ئوخشاش بولمىغان ئىككى پىلاننى، يەنى« ۋايت پىلانى» بىلەن« كېينېس پىلانى» نى ئوتتۇرىغا قويدى. « ۋايت پىلانى» تاشقى پېرېۋوتنى باشقۇرۇش ۋە ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ خەلقئارا مەبلەغ يۆتكىشىگە بولغان چەكلىمىسىنى بىكار قىلىشنى تەشەببۇس قىلىپ، بىر خەلقئارا مۇقىم فوند تەشكىلاتى تەسىس قىلىپ، بىر خىل خەلقئارا پۇل تارقىتىپ، ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ پۇلى بىلەن مۇقىم سېلىشتۇرما باھانى ساقلاشنى، يەنى فوند پۇلىنى ئامېرىكا دوللىرى ۋە ئالتۇن بىلەن باغلاشنى تەشەببۇس قىلغان. ئەزا دۆلەتلەرنىڭ پۇلى« يۇنىتا» بىلەن مۇقىم سېلىشتۇرما باھانى ساقلىشى، « فوند» غا ئەزا دۆلەتلەرنىڭ تۆتتىن ئۈچ قىسىم بېلەت تاشلاش ھوقۇقىنىڭ ماقۇللۇقىدىن ئۆتكۈزمەسلىكى، ئەزا دۆلەتلەرنىڭ پۇلىنىڭ كۇرسى چۈشمەسلىكى كېرەك. « كېينېس پىلانى» بولسا ئەينى ۋاقىتتىكى ئەنگلىيە ئالتۇن زاپىسىنىڭ كەمچىل بولۇشىنى چىقىش قىلىپ، دۇنياۋى مەركىزىي بانكا قۇرۇپ، ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ ھەقدارلىق، قەرزدارلىق ئىشلىرىنى ئۆزىنىڭ ئامانەت پۇل ئىسچوتى ئارقىلىق مېمورىيال قىلىپ ھېسابات قىلىشنى تەشەببۇس قىلغان. 1946-يىلى 12-ئاينىڭ 18-كۈنى، خەلقئارا پۇل فوندى تەشكىلاتى ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئالتۇن مىقدارىنىڭ 0.88867 گرام بولىدىغانلىقىنى رەسمىي ئېلان قىلغان.

تارىختىكى ئورنى

ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە، ئىتالىيە تەسلىم بولدى، ناتسىست گېرمانىيىسى شەرقىي لېنىيىدە ئىستراتىگىيىلىك مۇداپىئە ھالىتىگە ئۆتتى، ياپونىيە تىنچ ئوكيان رايونىدا كەڭ كۆلەملىك ئۇرۇش قىلىش ئىقتىدارىنى يوقاتتى، ئۇلارنىڭ ئىچكى ئىقتىسادى ۋەيران بولۇش گىردابىغا بېرىپ قالدى . ئەنگلىيە بىلەن فرانسىيىنىڭ ئىقتىسادىي كۈچى ئۇرۇشتا ئېغىر بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىدى . سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئەھۋالىمۇ ئەنگلىيە بىلەن فرانسىيىنىڭكىگە ئوخشاش ئىدى . ئۈچىنچى بەش يىللىق پىلان تېخى تاماملانماي تۇرۇپ، ناتسىست گېرمانىيىسىنىڭ تاجاۋۇزىغا ئۇچرىدى . 1945- يىلى ئامېرىكىنىڭ مىللىي ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتى پۈتكۈل كاپىتالىستىك دۆلەتلەرنىڭ مىللىي ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتىنىڭ %60 نى ئىگىلىدى . ئامېرىكىنىڭ ئالتۇن زاپىسى 1938- يىلىدىكى 14 مىليارد 510 مىليون ئامېرىكا دوللىرىدىن 1945- يىلىدىكى 20 مىليارد 80 مىليون ئامېرىكا دوللىرىغا كۆپەيگەن بولۇپ ، دۇنيا ئالتۇن زاپىسىنىڭ تەخمىنەن%59 ىنى ئىگىلەيدۇ، بۇ پۈتكۈل ئەركىن دۇنيا ئالتۇن زاپىسىنىڭ تۆتتىن ئۈچ قىسمىغا توغرا كېلىدۇ. بۇ ئۇنى لىبېرالىزملىق دۇنيا ئىتتىپاقىنىڭ ئاساسلىق ئورنىغا چىقاردى. بۇنداق ۋەزىيەت ئاستىدا، 2-دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن، دوللارنى مەركەز قىلغان خەلقئارا پۇل سىستېمىسى شەكىللەندى.

1944-يىلى 7-ئايدا، 2-دۇنيا ئۇرۇشى غەلىبە قىلىش ھارپىسىدا، 2-دۇنيا ئۇرۇشىدىكى 44 ئىتتىپاقداش دۆلەت ئەنگلىيە ۋە ئامېرىكىنىڭ تەشكىلاتى ئاستىدا، ئامېرىكىنىڭ يېڭى خامپشېر ئىشتاتى (New Hampshire) دىكى برېتون ئورمانلىقى كەنتى (Bretton Woods) دىكى بىر مېھمانخانىدا برېتون ئورمانلىقى كېلىشىمى (Brettton Woods) نىڭ« خەلقئارا پۇل مۇئامىلە كېلىشىمى» نى ئېچىپ، شۇنىڭدىن باشلاپ، « خەلقئارا پۇل فوندى» نى گۈللەندۈرۈش پىلانى» نى ئېلان قىلغان.

ئامېرىكا دوللىرىنىڭ خەلقئارا پۇل سىستېمىسىدىكى بۇ خىل ئۈستۈنلۈك ئورنى ئامېرىكىغا غايەت زور مەنپەئەت ئېلىپ كەلدى.

ئالدى بىلەن، ئۇ ئامېرىكىنى چەكلىمىسىز ھالدا پۈتۈن دۇنيادىن قەرز ئېلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىدۇ، لېكىن ئۇنىڭ قەرز قايتۇرۇشى تەڭسىز ياكى بىراقلا مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئالمايدۇ. چۈنكى ئۇنىڭ باشقا دۆلەتلەردىن ئالغان قەرزى ئامېرىكا دوللىرى بىلەن ھېسابلىنىدۇ، ئۇ پۇل بېسىش زاۋۇتىنىڭ ئامېرىكا دوللىرىنى كۆپەيتىشىنى قىلچە چەكلىيەلمەيدۇ، ئامېرىكا دوللىرىنىڭ قىممىتىنىڭ چۈشۈپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان تەقدىردىمۇ، ئۇنىڭ تاشقى قەرز يۈكىنى يېنىكلىتەلەيدۇ، يەنە ئېكسپورت سودىسىنى غىدىقلاپ، ئۇنىڭ خەلقئارا كىرىم-چىقىم ئەھۋالىنى ياخشىلايدۇ. بۇنىڭدىن باشقا، ئامېرىكىنىڭ ئىقتىسادىي ئەمەلىي كۈچى كۈچلۈك، مەبلەغ سېلىش مۇھىتى بىر قەدەر مۇقىم بولغاچقا، ئامېرىكىدا مەبلەغ سېلىش بىرقەدەر كۆپ پايدا ئېلىپ كېلىدۇ، شۇڭا نۇرغۇن كىشىلەر ئامېرىكىغا مەبلەغ سېلىشنى ئويلايدۇ. ھالبۇكى، زور مىقداردىكى ئوبوروت خاراكتېرلىك ئامېرىكا دوللىرى مەبلىغىنىڭ يېتىپ كېلىشى ئۇنىڭ ئۆسۈم نىسبىتىنى تۆۋەنلىتىپ، مالىيە قىزىل رەقىمىنى تولۇقلاش تەننەرخىنى قىسقارتىۋېتىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، ئادەتتىكى ئەھۋالدا، بىر دۆلەتنىڭ خەلقئارا كىرىم-چىقىمىدا تەتۈر پەرق كۆرۈلگەندە، ئادەتتە ئىقتىسادىي سىياسەتنى تەڭشەشكە توغرا كېلىدۇ. لېكىن ئامېرىكىنىڭ بۇنداق قىلىشىنىڭ ھاجىتى يوق. چۈنكى ئامېرىكا دوللىرى خەلقئارا پۇل بولۇپ، ئامېرىكىدا تاشقى سودا تەتۈر پەرقى كۆرۈلگەندە، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى ئامېرىكا پۇلىنى بېسىش ئارقىلىق قىزىل رەقەمنىڭ ئورنىنى تولدۇرۇپ، خەلق ئىگىلىكىنىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاپ، پۇل پاخاللىقىنى باشقا دۆلەتلەرگە يۆتكىسە بولىدۇ. بۇ دەل ئۇرۇشتىن كېيىنكى ئامېرىكا گەرچە نەچچە ئون يىللىق يۇقىرى سوممىلىق مالىيە قىزىل رەقىمىنى باشتىن كەچۈرگەن بولسىمۇ، لېكىن يەنىلا ئىقتىسادىي ئەھۋالنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلىيالىشىدىكى ئاساسلىق سەۋەب. شۇڭا، 2- دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى ئىقتىساد ئومۇمىي مىقدارىنىڭ ئېشىش خەرىتىسىدە، ئامېرىكىنىڭ ئۆزىگىلا خاس ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.

ئۇنىڭدىن باشقا، يەنە ئامېرىكىنى غايەت زور مىقداردىكى قۇيما پۇل بېجىغا ئېرىشتۈرەلەيدۇ: ھۆكۈمەت پۇل تارقىتىپ ئېرىشكەن پايدا (قۇيما پۇلنىڭ پۇل قىممىتى بىلەن قۇيما مېتال پۇل باھاسىنىڭ پەرقىگە تەڭ) نى كۆرسىتىدۇ. ئالتۇننى پۇل بىرلىكى قىلىش يىمىرىلگەندىن كېيىن، قەغەز پۇلنى ئاساس قىلغان كرېدىت ئۆلچىمى ئالتۇننى پۇل بىرلىكى قىلىشنىڭ ئورنىنى ئالىدۇ؛ ئامېرىكا دوللىرى خەلقئارا پۇل فۇنكسىيىسىنى ۋاكالىتەن يۈرگۈزۈپ، ئامېرىكىغا غايەت زور مەنپەئەت ئېلىپ كېلىدۇ. قىلچە قىممىتى بولمىغان بىر پارچە قەغەز پۇلنى دۆلەت بېسىپ چىقارغاندا، قۇيما پۇل بېجى شۇ قەغەز پۇل سېتىۋالالايدىغان ئىجتىمائىي مەھسۇلات قىممىتىگە تەڭ بولىدۇ، ئوتتۇرىدىكى پەرق ئامېرىكىنىڭ« قۇيما پۇل بېجى» بولىدۇ.

ئامېرىكا دۆلەت بىخەتەرلىك ئىدارىسىنىڭ 1994-يىلى ئېلان قىلىشىچە، پۈتۈن دۇنيادىكى ئامېرىكا پۇلىنىڭ ئوبوروت مىقدارى 350 مىليارد دوللار بولۇپ، 1/3 قىسمى ئامېرىكا چېگراسى ئىچىدە، 2/3 قىسمى چەت ئەلدە ئوبوروت قىلىنىدىكەن. نيۇيورك بىرلەشمە پۇل ساقلاش ئىدارىسىنىڭ دوكلاتىدا ئېيتىلىشىچە، 2002-يىلىنىڭ ئاخىرىدا بازاردا ئوبوروت قىلىنغان 620 مىليارد دوللار پۇل ئىچىدە تەخمىنەن %55 تىن %60 كىچە، يەنى 340 مىليارد دوللاردىن 370 مىليارد دوللارغىچە ئامېرىكىنىڭ سىرتىدىكى رايونلاردا ئوبوروت قىلىنغان. فېدېراتسىيە زاپاس سىستېمىسىنىڭ ئەڭ يېقىنقى مۆلچەرىگە ئاساسلانغاندا، ئوبوروت قىلىنىۋاتقان بارلىق ئامېرىكا دوللىرىنىڭ تەخمىنەن ئۈچتىن ئىككى قىسمى ئامېرىكا چېگراسى سىرتىدا ئىكەن. 2012-يىلىنىڭ ئاخىرىدا پۈتۈن دۇنيادا ئوبوروت قىلىنغان ئامېرىكا پۇلىنىڭ ئومۇمىي سوممىسى 1 تىرىليون 120 مىليارد 700 مىليون دوللارغا يەتتى [6]. 1989-يىلىدىن 1996-يىلى3-ئايغىچە بولغان ئارىلىقتا رۇسىيە ۋە ئارگېنتىناغا ئېقىپ كىرگەن ئامېرىكا پۇلى 44 مىليارد ئامېرىكا دوللىرى ۋە 35 مىليارد ئامېرىكا دوللىرىغا يەتكەن. ئامېرىكا بىر ئامېرىكا دوللىرىلىق پۇل باستۇرغان ماتېرىيال ھەققى ۋە ئىش ھەققى ئۈچۈن 0.03 ئامېرىكا دوللىرى كېتىدۇ، ئەمما قىممىتى بىر ئامېرىكا دوللىرىلىق تاۋار سېتىۋالالايدۇ، ئامېرىكا بۇنىڭدىن ھەر يىلى تەخمىنەن 25 مىليارد ئامېرىكا دوللىرىلىق غايەت زور پۇل بېجى پايدىسىغا ئېرىشىدۇ، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن بۇيان جەمئىي 2 تىرىليون ئامېرىكا دوللىرى ئەتراپىدا پايدا ئالىدۇ.

لېكىن، 2-دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى پۇل پاخاللىقى، 2-دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى پۇل پاخاللىقى، چاۋشيەن ئۇرۇشى ۋە ۋيېتنام ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى پۇل پاخاللىقى ۋە ئىككى قېتىملىق پۇل پاخاللىقى ئوتتۇرىسىدىكى يەنە بىر قېتىملىق پۇل پاخاللىقى سەۋەبىدىن، ئامېرىكىنىڭ باھا سەۋىيىسى 1934-يىلىدىن 1971-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا ئىككى ھەسسە ئۆرلەپ كەتكەن، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئامېرىكا ئۆزىنىڭ مول ئىقتىسادىي ئەمەلىي كۈچى ۋە ئالتۇن زاپىسىغا تايىنىپ دوللارنىڭ سېلىشتۇرما باھاسىنى ئۆزگەرتمەي، دوللارنى يۇقىرى مۆلچەرلەپ، ئالتۇننى تۆۋەن مۆلچەرلىگەن. بۇ چاغدا ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ مەركىزىي بانكىلىرى ئالتۇننى زاپاس ساقلاشقا باشلاپ، قولىدىكى دوللارنى ئالتۇنغا ئالماشتۇرۇپ، ئۇلارنىڭ زاپىسىنى كۆپەيتتى. 1948- يىلى ئامېرىكا پۈتۈن دۇنيانىڭ %70 پۇل خاراكتېرلىك ئالتۇن زاپىسىغا، يەنى 700 مىليون ئۇنسىيەگە ئىگە بولدى. ياپونىيە ۋە غەربىي ياۋروپا ئىقتىسادىنىڭ ئەسلىگە كېلىشى ۋە تېز تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، ئامېرىكىنىڭ ئورنى ئۈزلۈكسىز تۆۋەنلەپ، دوللار ئاپىتى ئالتۇننىڭ تەمىنلەش بىلەن ئېھتىياج ئەھۋالىنىڭ ناچارلىشىشىنى كۈچەيتىۋەتتى، 20-ئەسىرنىڭ 50-ۋە 60-يىللىرىدا، ئامېرىكا دۆلەت ئىچىدىكى ئىقتىسادنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ۋە ۋيېتنام ئۇرۇشى كەلتۈرۈپ چىقارغان خەلقئارا كىرىم-چىقىم تەتۈر پەرقىگە تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن، يەنە پۇل تارقىتىشنى ئۈزلۈكسىز كۆپەيتتى، بۇ دوللارنى ئالتۇن تەكشى باھاسىدىن خېلىلا تۆۋەن قىلىپ، ئالتۇننىڭ ھۆكۈمەت باھاسىنى بارغانسېرى سېتىۋالغۇچىلار رازى بولىدىغان باھاغا ئايلاندۇردى. ياۋروپادا ۋيېتنام ئۇرۇشىدا ئامېرىكىغا قارشى كەيپىيات پەيدا بولغاچقا، فرانسىيە باشلامچىلىق بىلەن بارلىق ئوڭ پەرقنى ئالتۇن شەكلىدە زاپاس ساقلىغان. شۇنىڭ بىلەن ئامېرىكىنىڭ ئالتۇن زاپىسى 1948-يىلىدىكى 700 مىليون ئۇنسىيەدىن 1970-يىلىدىكى 250 مىليون ئۇنسىيەگە چۈشۈپ قېلىپ، يېرىمىدىن كۆپرەكى ئۈچتىن ئىككى قىسىمغا يېقىن ئالتۇن زاپىسى ئېقىپ كېتىپ، ئامېرىكا دوللىرىنىڭ نورمىدىن ئارتۇق تەمىنلىنىشى ۋە ئالتۇنغا بولغان ئېھتىياج يەنىمۇ ئاشتى. ئۇنىڭ ئۈستىگە خەلقئارا بازاردىكى پۇرسەتپەرەسلەر مۇقىم پېرېۋوت نىسبىتى تۈزۈمىنىڭ پارچىلىنىش يۈزلىنىشىنى چىڭ تۇتۇپ، ھە دەپ ئامېرىكا دوللىرى ئارقىلىق ئالتۇنغا دوغا تىكىپ، مۇقىم پېرېۋوت نىسبىتى تۈزۈمىنى ئۈزۈل-كېسىل گۇمران قىلغان. 1971-يىلى« دوللار كرىزىسى» يۈز بەردى، 60-يىللاردىن 70-يىللارغىچە مۇشۇنداق دوللار كرىزىسى 11 قېتىمدىن ئاشتى. ئامېرىكا ھۆكۈمىتى ئامېرىكا دوللىرىنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن نۇرغۇن جىددىي تەدبىرلەرنى قوللانغان بولسىمۇ، ئۈنۈمى بولمىدى. ئامېرىكا ئىقتىسادىنىڭ چېكىنىشى، كاپىتالنىڭ كۆپلەپ ئېقىپ كېتىشى، ئامېرىكا دوللىرى پۈتۈن دۇنيادا يامراپ ئاپەتكە ئايلاندى. ئەڭ ئاخىرىدا ئامېرىكىنىڭ ئالتۇن زاپىسى قۇرۇپ كېتىش كرىزىسىگە دۇچ كېلىپ، ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئالتۇن ئۆلچىمىدىن ۋاز كېچىشكە مەجبۇر بولدى. شۇڭا، « دوللار» دېگەن سۆز ئەسلىدە تارىخقا ئايلىنىشى كېرەك ئىدى، لېكىن كىشىلەر قەلبىدىن چوڭقۇر ئورۇن ئالغاچقا، تا بۈگۈنگىچە كەڭ قوللىنىلماقتا.

قەغەز پۇل

دوللار قەغەز پۇلى پاختا تالاسى ۋە كەندىردىن ياسالغان. پاختا تالاسى قوشۇلغان قەغەز ئاسانلىقچە ئۈزۈلمەيدۇ، سىياھ سۈمۈرۈشى ياخشى، ئاسانلىقچە رەڭگى ئۆڭمەيدۇ. كەندىر تالاسى پۇختا، چىداملىق بولۇپ، قەغەزنى تۈزلەپ، ئۇزۇن ۋاقىت ئوبوروت قىلىنسىمۇ تۈك چىقارمايدۇ، سۇ، ماي ۋە بەزى خىمىيەلىك ماددىلارغا نىسبەتەن بەلگىلىك قارشى تۇرۇش ئىقتىدارىغا ئىگە. دوللار قەغىزىگە ئاقارتىش دورىسى قوشۇلمىغان بولۇپ، ئاق رەڭدە كۆرۈنىدۇ، بىنەپشە نۇرلۇق چىراغ ئاستىدا نۇر قايتۇرمايدۇ.

ساختىلىقتىن ساقلىنىش لايىھىسى

1880-1928

1880- يىلىدىن باشلاپ ئامېرىكا پۇلى قەغىزىنىڭ ئىچىگە قىزىل، كۆك تالا يىپچىلىرى قىستۇرۇلغان، بۇ خىل تالا يىپچىلىرى قەغەز ياساش ۋاقتىدا قەغەز بوتقىسى ئارىلاشتۇرۇلغان. شۇڭا، تالالىرىنىڭ بەزىلىرى قەغەزگە قىستۇرۇلىدۇ، بەزىلىرى سىرتقى يۈزىدە لەيلەپ تۇرىدۇ، يىڭنە ئۇچى ئارقىلىق تالالىرىنى چىقارغىلى بولىدۇ. 1928-يىلدىن ئىلگىرى قىزىل، كۆك تالالار پۇلنىڭ دەل ئوتتۇرىسىغا تارقالغان.

1928-1934

1928-يىلى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ھەر قايسى نۇسخىلاردا تالالىرى تولۇق تارقالغان.

1934-يىلىدىن 1990-يىلىغىچە

1934-يىلىدىن كېيىن ھەر قايسى نەشىرلەردە باسما مېيىغا ماگنىتلىق ماددا قوشۇلغان بولۇپ، ماگنىتلىق خۇسۇسىيەتكە ئىگە قىلىنغان . ھەقىقىي ئامېرىكا پۇلى يالتىراق باسما مېيى ۋە ماگنىتلىق باسما مېيى قاتارلىق مەخسۇس باسما مېيى بىلەن ئالاھىدە ياسىلىدۇ، شۇڭا ئامېرىكا پۇلىنىڭ ئوڭ يۈزىنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى يېشىل بەلگە ۋە يېشىل نومۇرنى ئاق قەغەزگە كۈچەپ سۈرتكەندە، قەغەزدە « يېشىل ئىز» قالىدۇ.

1990-يىلىدىن 1996-يىلىغىچە

1990-يىلىدىن باشلاپ، ئامېرىكا دوللىرى قەغىزىگە (ئادەمنىڭ سول تەرىپى) « مېرا» دەپ ئاتىلىدىغان پولى ئېستېر تۈرىدىكى يۇقىرى مولېكۇلالىق ماددىدىن ياسالغان بىخەتەرلىك سىزىقى قوشۇلغان، بىخەتەرلىك سىزىقىدا ئامېرىكا دوللىرىنىڭ بەلگىسى ۋە پۇل يۈزىدىكى سان-سىپىرلار بار بولۇپ، نۇر ئالدىدا ئېنىق كۆرگىلى بولىدۇ. ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئوڭ يۈزىدىكى باسما مېيىنىڭ رەڭگى قارا، سەل قېنىق، سەل كۈل رەڭ، كەينى تەرىپى يېشىل رەڭدە بولىدۇ. 1990-يىلى نەشر قىلىنغاندىن كېيىن، تۆۋەندىكى پورترېت دېرىزىلىرىنىڭ ئەتراپىغا مىكرو يېزىق قوشۇلغان.

1996- يىلى

1996-يىلىدىن كېيىن تارقىتىلغان بىر قىسىم دوللار نۇر بۇلۇڭىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا قاراپ بىردەم قارا، بىردەم يېشىل كۆرۈنىدۇ. ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ئاساسلىق نەقىشلىرى ئويما ئويما باسما، ئامبار باسمىسى ۋە ئۇلانما بەلگە قاتارلىقلار كۆپۈنكى باسمىدىن ئىبارەت.

بەت بەلگىسى

دوللار قەغەز پۇلىدا، بىز دائىم ھەر خىل ھەرپ، سان ياكى نەقىشتىن ياسالغان بەلگىلەرنى كۆرىمىز، ئۇلارنىڭ بەزىلىرى دوللار قەغەز پۇلىنىڭ راست-يالغانلىقىنى پەرقلەندۈرۈشكە ئىشلىتىلىدۇ، بەزىلىرى ھەتتا دىنىي ئېتقادنى تەرغىب قىلىشقىلا ئىشلىتىلىدۇ.

ئادەتتە دوللارنىڭ كۆزگە چېلىقىدىغان يېرىدە (تەڭگە ئادەم باش سۈرىتىنىڭ ئاستىدا بولىدۇ، قەغەز پۇلنىڭ ئۈستىدە ئادەتتە سەلبى ئوتتۇرا سىزىقنىڭ ئۈستىدە بولىدۇ) « In God WTrust» (تەڭرىگە ئېتىقاد قىلىمىز) دېگەن شوئار بار. بۇ ئويما نەقىش تۇنجى قېتىم 1864-يىلىدىكى ئىككى سېنتلىق تەڭگىدە بارلىققا كەلگەن. 1955-يىلىدىن باشلاپ، ئامېرىكا پارلامېنتى ئۇنى قانۇندا بەلگىلەنگەن دۆلەتنىڭ ھېكمەتلىك سۆزىگە ئايلاندۇرغان. ھازىرقى قانۇندا بارلىق ئامېرىكا تەڭگە پۇلى ۋە قەغەز پۇللىرىدا چوقۇم بۇ شۇئارنى ئىشلىتىش بەلگىلەنگەن. قەغەز پۇل تۇنجى قېتىم 1957-يىلى تارقىتىلغان بىردوللارلىق « كۈمۈش پۇل» بولۇپ، 1963-يىلى تارقىتىلغان« فېدېراتسىيە زاپاس پۇل پۇلى» دا كۆرۈلۈشكە باشلىدى.

بىر ئامېرىكا دوللىرىغا ئامېرىكا دۆلەت گېربىنىڭ ئوڭ ۋە تەتۈر تەرىپى بېسىلغان، ئوڭ تەرىپى بۈركۈت، سول تەرىپى ھەممىگە ئايان كۇيىن (TREASURY SEAL) ئامېرىكا پۇلىنىڭ ئاستىغا ئامېرىكا دۆلەت خەزىنىسىنىڭ تامغىسى بېسىلغان، فېدېراتسىيە تەييارلىق پۇلىنىڭ خەزىنە تامغىسى ئوڭ تەرەپتە بېسىلغان. باشقا پۇل تۈرلىرىنىڭ خەزىنە تامغىسى 1928-يىلى سول تەرەپتە، 1934-يىلىدىن باشلاپ بىردەك ئوڭ تەرەپتە بېسىلغان. دەسلەپكى مەزگىلدىكى ئامبار باسمىسى يۇمىلاق بولۇپ، سىرتىدا 40 چىش بار، ھەربىر چىشنىڭ توم-ئىنچىكىلىكى تەكشى، چەمبەر ئىچىدە لاتىن يېزىقىدا« THESAUR AMER SEPTENT SIGIL» دېگەن خەت بار، چەمبەرنىڭ مەركىزىدە بىر قالقان بار، قالقىنى بىر تەتۈر V ھەرپى ئاستى-ئۈستى ئىككى قىسىمغا بۆلۈنگەن، ئۈستىنكى يېرىمى بىر تارازا بولۇپ، ئەتراپىغا 32 يۇمىلاق نۇقتا تارقالغان، تەتۈر Vنىڭ ئىچىدە 13 دانە يۇمىلاق نۇقتا بار، پۈتۈن قالقان ئىچىدە 49 يۇمىلاق نۇقتا بار. 1969-يىلىدىن باشلاپ، ئامبار باسمىسى يەنىمۇ ئاددىيلاشتۇرۇلۇپ، يېزىقى ئىنگلىزچە « THE DEPARTMENT OF THE TREASURY، 1789 (مالىيە مىنىستىرلىقى، 1789) ، قالقان سىرتىدىكى سىزىقچىلار بىكار قىلىنغان، ئۈستۈنكى يېرىمى 22 يۇمىلاق نۇقتا، ئاستىنقى يېرىمى 17 يۇمىلاق نۇقتا، جەمئىي 39 يۇمىلاق نۇقتا بولغان. 1928-يىلى ۋە 1934-يىلى چوڭ خەزىنە باسمىسى قىلىنغان، دىئامېتىرى 20 مىللىمېتىر بولغان، 1935-يىلى بېسىلغان ۋە ئۇنىڭدىن كېيىن ھەر قايسى نۇسخىلار بىردەك كىچىك خەزىنە باسمىسىغا ئۆزگەرتىلگەن، دىئامېتىرى 16 مىللىمېتىر بولۇپ، نەقىش ۋە يېزىق ئۆزگەرمەيدۇ. خەزىنە تامغىسىنىڭ رەڭگى يېشىل، كۆك، سېرىق، قىزىل، قوڭۇر قاتارلىق بەش خىل بولىدۇ. كۇچا باسمىسىنىڭ ئۈستى تەرىپىدە پايتەختنىڭ « WASHINGTON, D.C» دېگەن يەر نامى بار (ماقالىدە دېيىلگىنى 1 ئامېرىكا دوللىرى ۋە 2 ئامېرىكا دوللىرىلىق قەغەز پۇل، تۆۋەندىكى ماقالىدە دېيىلگەن قۇر باسمىسى باشقا يۈزىدىكى قىممەتلەرنىڭ ھەممىسى بىۋاسىتە ھەرىپ-رەقەم بىرىكمىسى يېزىلغان).

قۇر باسمىسى (BANK SEAL) فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى باسقان ئامېرىكا دوللىرىدا خەزىنە تامغىسىدىن باشقا يەنە ئوخشاش بولمىغان فېدېراتسىيە بانكىسىنىڭ بانكا تامغىسى بار، باشقا پۇل تۈرلىرى يوق. بانكا تامغىسى مەزكۇر چەكنى تارقاتقان بانكىنى كۆرسىتىدۇ، بانكا تامغىسى قارا رەڭلىك يۇمىلاق شەكىلدە بولۇپ، دىئامېتىرى 16 مىللىمېتىر، سىرتىدا 30 چىشى بار. چەمبەر ئىچىدە ئىككى ئايلانما يېزىقتىكى سىرتقى چەمبەر فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسىنىڭ نامى، ئىچكى چەمبەر شەھەر نامى بولىدۇ. بانكا باسمىسىنىڭ مەركىزى بانكىنىڭ ۋاكالەت نومۇرى بولغان ھەرپلەر (بۇ ھەرپلەر ئۇلانما بەلگىنىڭ باش ھەرىپلىرى بىلەن ئوخشاش) دىن ئىبارەت. 1934-يىلى نەشر قىلىنغان ۋە ئىلگىرىكى ھەر قايسى نۇسخىلار چوڭ قۇرلۇق باسما بولۇپ، سىرتىدا چىشى يوق، دىيامېتىرى 19 مىللىمېتىر. 1950-يىلى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىن ھەر قايسى نۇسخىلار كىچىك قۇردا بېسىلغان بولۇپ، دىئامېتىرى 16 مىللىمېتىر كېلىدۇ. تۆت ئوچۇق نومۇر (QUADRANT NUMBER) نۇسخسى 1963-يىلى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىن ھەر قايسى نەشىردىكى ئامېرىكا دوللىرى بىر پارچە قەغەزگە 32 ۋاراق بېسىلغان، لېكىن ھەرپى ئاران 26 دانە بولۇپ، ئىشلىتىشكە يەتمەيتتى، شۇنىڭ بىلەن بىر پارچە قەغەز ئالدى بىلەن تۆت ۋاراق قىلىنىپ، ھەر سەككىز ۋاراق بېسىلغان ھەمدە سەككىز دانە تەكشۈرۈش ھەرپى (A-H) ئىشلىتىلگەن، بۇ ھەر بىر پارچە پۇلنىڭ مەلۇم بىر ئېچىلغان ئورۇندا ئىكەنلىكىنى ئىپادىلىگەن. تۆت كېسىككە يەنە 4-1 نومۇر قويۇلىدۇ، بۇ تۆت ئوچۇق نومۇر دەپ ئاتىلىدۇ، كىچىك خەت بىلەن سول تەرەپ ئۈستۈنكى بۇرجىكىگە ھەرىپلەرنىڭ ئوڭ تەرەپ ئاستىنقى بۇلۇڭىنى تەكشۈرۈشكە بولىدۇ . مەسىلەن، C2 بۇ بېلەتنىڭ بېسىلغاندا ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ.

نەشىر نومۇرى (PLATE NUMBER) ئامېرىكا پۇلىنىڭ ئوڭ تەرەپ ئاستىنقى بۇرجىكىگە ھەرىپلەرنىڭ ئوڭ تەرىپىنى تەكشۈرۈش ياكى ھەرىپلەرنىڭ ئاستىغا ناھايىتى كىچىك سان بېسىلىدۇ. ئارقا تەرەپ ئوڭ تەرەپ ئاستىدا ياكى ئوڭ تەرەپ ئوتتۇرىسىدىكى رەقەم ئارقا تەرەپ بەت نومۇرى بولىدۇ. بىر ياكى ئىككى باش ھەرىپىگە سەككىز سان ۋە بىر ئاخىرقى ھەرىپتىن تەركىب تاپىدۇ. قانۇندا ھەر بىر نومۇردا پەقەت بىرلا قېتىم چىقىش بەلگىلەنگەن، شۇڭا ئامېرىكا فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى بەزىدە تۇتاش نومۇرنىڭ ئاخىرىدا يۇلتۇز نومۇرى (star note) غا ئۆزگەرتىلگەن دوللارنى بېسىپ چىقىرىش جەريانىدا بۇزۇلغان دوللارنى زاپاس ساقلايدۇ. يۇلتۇز بەلگىسى بېسىلغان ئامېرىكا دوللىرى بىلەن باشقا ھەرقانداق بىر خىلدىكى ئامېرىكا پۇلى ئوتتۇرىسىدا پەرق يوق. پۇل تۈرى قەغەز پۇلنىڭ ئوڭ يۈزىنىڭ ئۈستى تەرىپىگە بېسىلغان بولۇپ، تۆۋەندىكى ھۆججەت تارىخىدىكى ئامېرىكا پۇلىنىڭ ئوخشاش بولمىغان نۇسخىلىرىغا قاراڭ.

ھەرقايسى فېدېراتسىيە بانكىلىرى ۋە ماس شەھەرلەر، كود، ھەرپلەرنى كۆرۈپ بېقىڭلار

تارىختىكى ئامېرىكا پۇلىنىڭ ئوخشاش بولمىغان نۇسخىسى

« مۇستەقىللىق خىتابنامىسى» ئېلان قىلىنىشتىن ئىلگىرى، ئامېرىكا قەغەز پۇلنى ئىشلىتىپ بولغانىدى. ئامېرىكىنىڭ پۇل تارىخىنى ئەڭ دەسلەپتە 1690-يىلىغىچە سۈرۈشتۈرۈشكە بولىدۇ. ماسساچۇسېتس مۇستەملىكىسى تۇنجى پۇلنى تارقىتىپ، ھەربىي ھەرىكەت خىراجىتىنى تولۇقلىدى. بۇ خىل ئۇسۇل ناھايىتى تېزلا باشقا مۇستەملىكىلەرگە تارقىلىپ كەتتى. لېكىن، مىس ئويمىلار ئاسان ئۇپراپ، ئۈزلۈكسىز بەت ياساشقا توغرا كەلگەچكە، مەھسۇلاتنىڭ بىردەكلىكىنى ساقلاپ قالالمىدى. نەتىجىدە، قانۇنسىز ئۇنسۇرلار پايدىلانغۇدەك پۇرسەتكە ئىگە بولۇپ، ئاخىرىدا ساختا پۇل ھەممە يەردە يامراپ كەتتى. شۇنىڭ بىلەن بۇ بېلەتلەر ناھايىتى تېزلا بىكار قىلىندى.

1764-يىلىغا كەلگەندە، ئەنگلىيە دائىرىلىرى شىمالىي ئامېرىكىدىكى مۇستەملىكىلەرنىڭ پۇلىنى كۆپ يىللاردىن بۇيان چەكلەپ قويغاندىن كېيىن، ئاخىر مۇستەملىكلەرنىڭ پۇل تارقىتىشىنى چەكلەش بۇيرۇقى چۈشۈردى. كېيىن، ئەنگلىيە بىلەن بولغان مۇستەقىللىق ئۇرۇشى تۈپەيلىدىن، شىمالىي ئامېرىكىدىكى مۇستەملىكلەرنىڭ مەبلەغ سەرپىياتى ناھايىتى زور بولۇپ، ئەنگلىيە نۇرغۇن ئالتۇن-كۈمۈشنى باج ئورنىدا يىغىۋالغاچقا، ئامېرىكىنىڭ دۆلەت ئىچىدە مەبلەغ كەمچىل بولغان. 13 مۇستەملىكىنىڭ بىرلەشمە ھاكىمىيىتى چوڭ قۇرۇقلۇق يىغىنى (ئامېرىكا چوڭ قۇرۇقلۇق پارلامېنتى) مەبلەغ توپلاش ئۈچۈن، 1775-يىلى 5-ئاينىڭ 10-كۈنى ماسساچۇسېتس شتاتىدا سۆھبەت ئۆتكۈزدى ھەمدە 6-ئاينىڭ 22-كۈنى ئومۇمىي قىممىتى 2 مىليون ئامېرىكا دوللىرى بولغان ئىسپانىيە تەڭگىسىگە ئالماشتۇرغىلى بولىدىغان بىر خىل قەغەز پۇلنى تەستىقلاپ تارقاتتى، بۇ چوڭ قۇرۇقلۇق پۇلى (Continenttal Congress) دەپ ئاتالدى. لېكىن، ئۇزاق ئۆتمەي ساختا پۇل پەيدا بولۇپ قالغاچقا، ئۇنىڭ قىممىتىنىڭ ئەمەلىي قوللىنىشچانلىقى ناھايىتى كىچىك بولغانلىقتىن، لەھجىدە پۇلغا يارىمايدىغان نەرسىلەر« بىر چوڭ قۇرۇقلۇق پۇلىغا يەتمەيدۇ» دەپ ئاتالغان. 1781-يىلى بانكنوت (يەنى بانكا تەرىپىدىن تارقىتىلغان، شۇ بانكا دائىرىسىدە مېتال پۇلغا ئەركىن تېگىشكىلى بولىدىغان قەغەز پۇل) ئۇنىڭ ئورنىنى ئالغان.

1781-يىل 12-ئاينىڭ 31-كۈنى فىلادېلفىيىدىكى شىمالىي ئامېرىكا بانكىسى تۇنجى دۆلەت بانكىسىغا ئايلانغان ھەمدە پۇل تارقىتىش ئالاھىدە ئىجازەت ھوقۇقىغا ئېرىشكەن. 1789-يىلى ئامېرىكىنىڭ ئاساسىي قانۇنى ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن، نيۇيورك بانكىسى ۋە پروۋىدېنس بانكىسىمۇ ئالاھىدە ئىجازەتلىك تارقىتىلغان پۇل (1836-يىلىغىچە) غا ئېرىشكەن. يىلى-7 ئاينىڭ-6 كۈنى ئامېرىكا پارلامېنتى يۈەن) Dollar (نى قانۇنىي پۇل بىرلىكى قىلىشنى رەسمىي ماقۇللىغان. 1791-يىلى ئامېرىكا پارلامېنتى يەنە« ئامېرىكا بانكىسى» نىڭ 20 يىللىق ۋاقتىنى ئامېرىكا مالىيە مىنىستىرلىقىنىڭ دۆلەت خەزىنىسى ۋاكالەتچىسى قىلىشقا ئالاھىدە ئىجازەت بەرگەن. بۇ ھۆكۈمەت مەركىزىي بانكا فۇنكسىيەسىنى ئادا قىلغان تۇنجى بانكا بولۇپ، تاكى 1811-يىلى پارلامېنت بۇ بانكىنىڭ ئالاھىدە ئىجازەت خېتىنى داۋاملىق تۈزۈشنى رەت قىلغانغا قەدەر خىزمەت قىلغان. پارلامېنت مەركىزىي بانكا سىستېمىسىنىڭ دۆلەت مالىيىسىنىڭ ئېھتىياجىغا ماسلىشىش ئۈچۈن، 1816-يىلى ئالاھىدە ئىجازەت بېرىلگەن ئىككىنچى« ئامېرىكا بانكىسى» نىڭ يەنە 20 يىللىق ۋاكالەتچىلىكىگە ئىگە بولغانلىقىنى ئىگىلىدى. 1877-يىلى مالىيە مىنىستىرلىقىنىڭ باسمىچىلىق ئىدارىسى ئامېرىكىنىڭ بارلىق پۇللىرىنى بېسىشقا باشلىغان.

1861-يىلى جەنۇب-شىمال ئۇرۇشىنىڭ خىراجىتىنى غەملەش ئۈچۈن، پارلامېنت قانۇن چىقىرىپ مالىيە مىنىستىرلىقىغا 450 مىليون يۈەن قۇيما پۇل ۋە ئالتۇن كېپىللىكى بولمىغان، نەقلەشمەيدىغان« نەق ۋېكسېل» (Demand Notes) تارقىتىش ھوقۇقى بەرگەن. ساختا شەكىلنىڭ ئالدىنى ئېلىش مەقسىتىدە، سۈرەتكە تارتىپ نۇسخىلاش قىيىن بولغان يېشىل رەڭلىك باسما مېيى (كۈمۈش گالىدلىق يورۇقلۇق سەزگۈچ يېشىل نۇرغا ئەڭ سەزگۈر ئەمەس) ئىشلىتىلگەن، تېخنىكا جەھەتتىكى سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، پۇلنىڭ ئارقا يۈزىگە ئوڭ يۈزىگە قارىغاندا قېنىق يېشىل رەڭ ئىشلىتىلگەن، شۇڭا ئۇ« يېشىل دۈمبىلىك پۇل» (greenbacck) دەپ ئاتالغان، بۈگۈنگە قەدەر، ئامېرىكا دوللىرىنىڭ يەنىلا مۇشۇنداق لەقىمى بار. تەلەپچانلىق بىلەن ئېيتقاندا، بۇ ئوبوروتنى ئومۇملاشتۇرغان بىرىنچى خىل ئامېرىكا پۇلى. ئۇ فېدېراتسىيە زايومى دەپ ئاتىلىدۇ، يەنى ھۆكۈمەت زايومى (United State Notes). ئۇنىڭ ئامبار نومۇرى ۋە ئۇلانما نومۇرى قىزىل رەڭلىك. ھەر بىر پارچە« نەق ۋېكسېل» غا مالىيە مىنىستىرلىقى تىزىملىغۇچى ئەمەلدارنىڭ ۋاكالەتچىسى ۋە فېدېراتسىيە مالىيە مىنىستىرى ئۆز قولى بىلەن ئىمزا قويىدۇ. بۇ تەدبىر ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن ئەمەس بولۇپ، تىزىملاشقا رۇخسەت قىلغۇچى ئەمەلدارلار ۋە مالىيە مىنىستىرلىرىنىڭ ئىمزاسىنى بەت ياساش ئارقىلىق پۇل ئۈستىگە بېسىشىغا رۇخسەت قىلىنىدىغان يېڭى قانۇن-نىزاملارنى قوزغاتتى. بۇ تەدبىر 1862-يىلى تارقىتىلغان تۇنجى ھۆكۈمەت زايومى يولغا قويۇلۇشقا باشلىغان.

1861-يىلى ئامېرىكىنىڭ قانۇن چىقىرىش بەلگىلىمىسىگە ئاساسەن، مالىيە مىنىستىرلىقى يەنە خەزىنە چېكى (TREASURY NOTE) تارقاتتى، ئۇنىڭ پەقەت ئىككى خىل نۇسخىسى بولۇپ، 1890-يىلى ۋە 1891-يىلى نەشر قىلىنغان، بۇ پۇلغا ئەينى ۋاقىتتا كۈمۈش ۋە ئالتۇن سېتىۋالغىلى بولاتتى.

1862-يىلىدىن 1864-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتىكى مىللىي بانكا قانۇنى ھەرقايسى شتاتلار بېكىتكەن بانكىلارنىڭ ئامېرىكا زايومى تەييارلىق فوندى قىلىنغان قەغەز پۇل تارقىتىشىغا رۇخسەت قىلغان، بۇ دۆلەت بانكنوت (NATIONAL CURENCY) نىڭ خەزىنە تامغىسى ۋە ئۇلانما نومۇرى قوڭۇر رەڭلىك بولۇپ، دۆلەت زايومى ياكى دۆلەت ئوبوروت چېكى دەپمۇ ئاتالغان. بۇ قەغەز پۇللارنىڭ شەكلى ھەر خىل بولۇپ، تەخمىنەن 1600 شتاتلىق ۋە خۇسۇسىي بانكا تارقاتقان، شەكلى ھەر خىل بولغان 7000 خىلدىن ئارتۇق قانۇنلۇق پۇل بار. قەغەز پۇل تارقىتىشقا ئالاھىدە رۇخسەت قىلىنغان بارلىق خۇسۇسىي بانكىلار ۋە شىتاتلىق بانكىلار 1863-يىلى دۆلەت بانكىسى سىستېمىسىغا قاتنىشىش ياكى% 10 پۇل تارقىتىش بېجى تاپشۇرۇشنى تەلەپ قىلغان. 1908-يىلى يەنە قوشۇمچە قانۇن لايىھەسى تۈزۈپ، مىللىي بانكىنىڭ ئامېرىكا زايومىدىن باشقا زايوملارنى تەييارلىق فوندى قىلىپ قەغەز پۇل تارقىتىشىغا رۇخسەت قىلغان. كېيىن دۆلەت زايومىنىڭ فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى بىلەن مىللىي بانكىدىن ئىبارەت ئىككى خىل ئاساسلىق نۇسخىسى شەكىللەنگەن: مىللىي بانكا تارقاتقان نۇسخىنىڭ تۇتاش نومۇرى ئالتە خانىلىق سان بولىدۇ، ئوڭ، سول تەرىپىگە يەنە ئىككى ياكى تۆت خەت نۇسخىسى يوغان قارا رەڭلىك نومۇر، يەنە بىر تۇتاش نومۇرى سەككىز خانىلىق سان بولىدۇ؛ پۇلنىڭ ئوڭ يۈزىنىڭ سول تەرىپىگە فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسىنىڭ نامى بېسىلىدۇ، سول، ئوڭ تەرىپىگە يانتۇ يۆنىلىشتە تۆت قارا رەڭلىك رايون ۋەكىل ھەرىپى بېسىلىدۇ، بۇ فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسىنىڭ تارقاتقان بانكىسى. بىر قەدەر بۇرۇن تارقىتىلغان دۆلەت زايومىغا تۆت مەسئۇل كىشى ئىمزا قويغان، ئىككى ئۈستۈنكى بۇرجىكىگە مالىيە مىنىستىرى ۋە دۆلەت خەزىنىسى باشلىقى، ئىككى ئاستىنقى بۇرجىكىگە كاسسا باشلىقى ۋە باش دىرېكتور ئىمزا قويغان. بۇ پۇل 1935-يىل 7-ئاينىڭ 1-كۈنىدىن باشلاپ قايتۇرۇۋېلىنىپ قايتا تارقىتىلمىدى. 1928-يىلىدىن كېيىن يەنە 1929-يىلى تارقىتىلغان، بۇ ئامېرىكا ھۆكۈمىتى مالىيە مىنىستىرلىقى 2-دۇنيا ئۇرۇشىدا ھەربىي خىراجەت غەملەش ئۈچۈن، 1942-يىلى 12-ئايدا دۆلەت پۇلى شەكلىدە تارقاتقان 660 مىليون دوللار پۇل ئىدى.

ئالتۇننى نەقلەشتۈرۈش ئۈچۈن، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى 1870-يىلىدىن باشلاپ تىللا چېكى (GOLD CERTIFICATES) نى تارقاتتى. بۇ پۇلنىڭ يۈزىگە« ئىلكىدە تۇتقۇچى بۇنىڭغا ئاساسەن تىللا نەقلەشتۈرسە بولىدۇ» دېگەن خەت بېسىلغان. ئۇ ئامېرىكا مالىيە مىنىستىرلىكى 100 پىرسەنت ئالتۇن بىلەن تەييارلىق قىلىنىدىغان پۇل. جەنۇب-شىمال ئۇرۇشى ئاخىرلاشقاندىن تارتىپ 1933-يىلىغىچە، تىللا چېكىنى تىللا بىلەن ئەركىن تېگىشكىلى ھەمدە ئۇنى ئامېرىكا پۇلى بىلەن تەمىنلەشنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە بازاردا ئوبوروت قىلغىلى بولىدۇ. 1931-يىلى تىللا ئۆلچىمى تۈزۈمىنىڭ يىمىرىلىشىگە ئەگىشىپ، 1933-يىلى تىللا چېكىمۇ ئالتۇنغا ئايرىباشلاشنى توختاتقان.

ئامېرىكا كۈمۈش تەڭگىنىڭ ئۆز دۆلىتىدىن سىرتقا چىقىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش مەقسىتىدە، 1878-يىلىدىن باشلاپ كۈمۈش دوللار پۇلى (SILVER CERTIFICATES) نى تارقاتقان. خەزىنە تامغىسى، ليەن نومۇرى كۆك رەڭدە بولۇپ، كۈمۈش دوللار پۇلى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇ 1878-يىلى ۋە 1886-يىلى ماقۇللانغان قانۇنغا ئاساسەن تارقىتىلغان بولۇپ، تەڭ قىممەتتىكى كۆمۈش تەڭگىگە تېگىشكىلى بولاتتى، كېيىن كۈمۈش باھاسىنىڭ ئۆرلىشى بىلەن 1968-يىل 6-ئاينىڭ 24-كۈنىدىن باشلاپ كۈمۈش دوللار پۇلىنى كۈمۈش تەڭگىگە تېگىشكىلى بولمىدى. ئۇنىڭدىن باشقا، يەنە بىر خىل سېرىق رەڭلىك ئامباردا كۆك رەڭلىك تۇتاش نومۇرلۇق كۈمۈش پۇل بار، بۇ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە ئامېرىكا ئارمىيەسى شىمالىي ئافرىقىدا ئىشلەتكەن ھەربىي بېلەت. خۇاڭ يىن كۆك تامغىدىن پەرقلىنىدۇ، ئۇنى دۈشمەننىڭ قولىغا چۈشۈرۈپ قويسا، بىكار قىلىۋېتىشكە بولىدۇ. ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، نۇرغۇن سېرىق باسمىلىق قەغەز پۇللارنىڭ ئوبوروت قىلىنىشى ناھايىتى كەڭ بولۇپ، باشقا دوللار پۇللىرىغا ئوخشاش ئىشلىتىلدى.

ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى - پېئارل خاربور ۋەقەسى يۈز بەرگەندىن كېيىن، ھاۋاي تاقىم ئاراللىرىنىڭ قولدىن كېتىپ، زور مىقداردىكى ئامېرىكا دوللىرىنىڭ ياپونىيە ئارمىيەسىنىڭ قولىغا چۈشۈپ كېتىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، ھاۋاي بېلىتى تارقىتىلغان. بۇ بىر مۇستەقىل پۇل تۈرى ئەمەس، بەلكى بار بولغان پۇل تۈرى (فېدېراتسىيە زاپاس پۇلى ۋە كۈمۈش پۇل چېكى) نىڭ پۇل ئۈستىگە قارا رەڭلىك« HAWAI I» دېگەن خەت بېسىلغان، ئارقا يۈزىگە چوڭراق خەت نۇسخىسىدىكى ئىچى كاۋاك « HAWAII» دېگەن خەت پۇلنىڭ ئوتتۇرىسىغا توغرىسىغا بېسىلغان، ئامبار تامغىسى ۋە ليەن بەلگىسى قوڭۇر رەڭلىك. چوڭ ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندىن كېيىن يەنىلا قانۇنلۇق پۇل بولۇپ، ھەممە يەردە ئوبوروت قىلىندى.

ئامېرىكا چاۋشيەن ئۇرۇشىدا، كورېيەدە بىر خىل ھەربىي بېلەت تارقاتقان، بېلەتكە « ھەربىيلەر ئۇرۇش رايونىدا تۆلەم بېرىش ئىسپاتى» دېگەن خەت بېسىلغان بولۇپ، ئۇرۇش رايونىدا ئىشلىتىلىدۇ، ئادەتتىكى پۇل ئورنىدا ئوبوروتى قىلىنمايدۇ. بۇ خىل بېلەت 1954-يىلى 5-ئاينىڭ 25-كۈنى بىكار قىلىنغانلىقىنى جاكارلىغان. يۇقىرىدىكى ھۆججەتتە بايان قىلىنغان 1861-يىلىدىن 1928-يىلىغىچە تارقىتىلغان ھەر خىل پۇللارنىڭ چېكى بىر قەدەر چوڭ بولۇپ، ئۆلچىمى پۇل تۈرى ۋە سوممىسى دەپ ئايرىلماي، 178 مىللىمېتىر 73 مىللىمېتىر قىلىپ بېكىتىلگەن، ئامېرىكا مالىيە مىنىستىرلىقى 1922-يىلىدىن باشلاپ يىغىۋېلىش توغرىسىدا بۇيرۇق چۈشۈرگەن، لېكىن يەنىلا ئامېرىكا قانۇنىدا بېكىتىلگەن پۇل بولۇپ، ئامېرىكا بانكىسىغا تېگىشىپ بېرىشكە بولىدۇ. 1913-يىلى 12-ئاينىڭ 23-كۈنى ئامېرىكا پارلامېنتى« فېدېراتسىيە زاپاس قانۇنى» نى ماقۇللاپ، فېدېراتسىيە زاپاس تۈزۈمىنى ئورناتقان. « قانۇن لايىھەسى» دىكى بەلگىلىمىگە ئاساسەن، مەملىكەت بويىچە 12 فېدېراتسىيە زاپاس رايونى ئايرىلغان، ھەربىر رايون بەلگىلەنگەن بىر مەركىزىي شەھەر (فېدېراتسىيە زاپاس شەھىرى) دە فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى تەسىس قىلغان، مەملىكەت بويىچە 12 فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى بار بولۇپ، مەركىزىي بانكىنىڭ فۇنكسىيەسىنى يۈرگۈزىدۇ، شۇنداق قىلىپ ئامېرىكىدا جەمئىي 12 فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى مەركىزىي بانكىنىڭ فۇنكسىيەسىنى يۈرگۈزىدۇ. پايتەخت ۋاشىنگتوندا فېدېراتسىيە زاپاس پۇل كومىتېتى تەسىس قىلىنىپ، ئالىي رەھبەرلىك ئاپپاراتى قىلىنغان. فېدېراتسىيە زاپاس بانكىسى 1914-يىلى 11-ئاينىڭ 16-كۈنىدىن باشلاپ قانۇنلۇق پۇل ھېسابلىنىدىغان فېدېراتسىيە زاپاس بانكنوت (FEDERAL RESERVEBANK NOTES) نى تارقىتىشقا باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بىر خىل فېدېراتسىيە زاپاس چېكى (FEDERAL RESERVENOTES) نى كۈندىلىك كۆپ مىقداردىكى ئورتاق ئىشلىتىلىدىغان پۇل قىلىپ تارقاتتى. بەلگىلىمە بويىچە فېدېراتسىيە زاپاس ئاكسىيەسىگە يېتەرلىك كېپىللىك بېرىش كېرەك، ئۇنىڭ كېپىللىك بۇيۇمى ئالتۇن ياكى ھۆكۈمەت زايومى، يۇقىرى دەرىجىلىك ياكى قىسقا مۇددەتلىك سودا ئاكسىيەسى. ئۇنىڭ ئۇلانما نومۇرى ۋە خەزىنە تامغىسى يېشىل رەڭدە. نۆۋەتتە بىز ئۇچرىتالايدىغانلارنىڭ% 99 ى فېدېراتسىيە زاپاس چېكى، قالغانلىرى يەنە ئاز مىقداردا ھۆكۈمەت پۇلى ۋە كۈمۈش پۇل بېلىتى.

تەڭگە پۇل

ئامېرىكىدا ئوبوروت قىلىنىدىغان تەڭگە پۇل جەمئىي بىر سېنىت ، بەش سېنىت ، 10 سېنىت ، 25 سېنىت ، 50 سېنىت ، بىر دوللار ئىبارەت ئالتە خىل بولۇپ، ئامېرىكا تارىخىدا ئالتە نەپەر داڭلىق زۇڭتۇڭنىڭ باش سۈرىتى ئايرىم-ئايرىم ھالدا بۇ ئالتە خىل سوممىدىكى تەڭگىگە چۈشۈرۈلگەن.

بىر سېنتلىق نەقىش ئامېرىكا تارىخىدىكى ھەممىگە تونۇشلۇق بولغان لىنكولن زۇڭتۇڭنىڭ يان تەرەپ باش سۈرىتى بولۇپ، لىنكولن تۇغۇلغانلىقىنىڭ 100 يىللىقى (1909-يىلى) دىن باشلاپ تارقىتىلغان؛

بەش سېنت نەقىشى ئامېرىكىنىڭ 3-نۆۋەتلىك زۇڭتۇڭى، يەنى ئامېرىكىنىڭ« مۇستەقىللىق خىتابنامىسى» نى تەييارلىغۇچى جېففېرسون ۋەزىپىسىدىن ئايرىلىپ كونا تۇرالغۇسىغا قايتىپ كەلگەنلىكىنىڭ 130 يىللىقى (1938-يىلى) نى خاتىرىلەش ئۈچۈن تارقىتىلغان؛

10 سېنتلىق رەسىم يېڭى سىياسەتنى يولغا قويغان زۇڭتۇڭ لوسىفۇ ۋاپات بولغانلىقىنىڭ بىر يىللىقى (1946-يىلى) دا تارقىتىلغان؛

25 سېنت ئامېرىكا بويىچە ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان پارچە پۇل بولۇپ، ئامېرىكا زۇڭتۇڭى ۋاشىنگتون تۇغۇلغانلىقىنىڭ 200 يىللىقى مەزگىلىدە (1932-يىلى) تارقىتىلغان.

50 سېنتلىق تەڭگە پۇل ئامېرىكا تارىخىدىكى ئەڭ ياش زۇڭتۇڭ جون كېننېدىنىڭ باش سۈرىتى، 1963- يىلى 11- ئاينىڭ 22- كۈنى كېننېدى بەختكە قارشى قەستكە ئۇچراپ قازا قىلغان، ئامېرىكا ئۇنى خاتىرىلەش ئۈچۈن، 1964- يىلىدىن باشلاپ كېننېدىنىڭ باش سۈرىتىنى 50 سېنتلىق نۇسخا قىلىپ ئۆزگەرتكەن؛

بىر ئامېرىكا دوللىرى تەڭگە پۇلنىڭ ئىككى خىل نۇسخىسى بار، بىرى 1961-يىلى تارقىتىلغان، ئۇنىڭغا زۇڭتۇڭ ئېزىنخاۋېرنىڭ باش سۈرىتى چۈشۈرۈلگەن، بۇ پۇلنىڭ سىرتقى دىئامېتىرى بەك چوڭ (دىئامېتىرى 38.1 مىللىمېتىر، ئادەتتە چوڭ بىر ئامېرىكا دوللىرى دەپ ئاتىلىدۇ) بولغاچقا، ئوبوروت قىلىپ ئىشلىتىش ناھايىتى قولايسىز ئىدى. شۇڭا، 1981-يىلى يېڭىدىن بىر ئامېرىكا دوللىرى كىچىك (دىئامېتىرى 26.5 مىللىمېتىر بولۇپ، يېرىم ئامېرىكا دوللىرىنىڭ سىرتقى دىيامېتىرىدىنمۇ كىچىك) بولۇپ، بۇ نەقىشنى ئامېرىكا ئاياللار ھوقۇقى ھەرىكىتى پائالىيەتچىسى سۇساننىڭ باش سۈرىتىگە ئالماشتۇرغان. 1999-يىلى 11-ئاينىڭ 18-كۈنى فىلادېلفىيە پۇل ياساش زاۋۇتىدا ئالتۇن رەڭلىك بىر دوللار تەڭگە پۇل (« ئالتۇن رەڭ تەڭگە» ، golden dollar) نىڭ سۈرىتى ئىندىيان ئايال « ساكاگاۋىيە» (Sacagaweaa) نىڭ يۆگەكتىكى بالا « باتىست» (Jean Baptiste) نى يۈدۈپ ماڭغان سۈرىتى . ئامېرىكىنىڭ يەرلىك ئاياللىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئامېرىكىغا قوشقان تۆھپىسىنى تەقدىرلەش ئۈچۈن بېسىلغان .

يوشۇرۇن خاتىرە

دوللار تەڭگىسىدە ئۇنىڭ سالاھىيىتىنى بىلدۈرىدىغان بەزى مەخپىي خاتىرىلەر بار. ئۇدۇلدىكى ئادەمنىڭ ئاستىدا بىر چوڭ ھەرپ بار، ئۇ قايسى پۇل قۇيۇش زاۋۇتىدا ياسالغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. ئۇنىڭ مەنىسى تۆۋەندىكىچە :

P-فىلادېلفىيە پۇل قۇيۇش ئىدارىسى (PHILADELPHIA MINT)

D-دېنۋېر پۇل قۇيۇش ئىدارىسى (DENVER MINT)

S سان فىرانسىسكو پۇل قۇيۇش ئىدارىسى (SAN FRANCISCO MINT)

W-غەربچە پۇل قۇيۇش ئىدارىسى (WEST POINT MINT)

ئادەتتە دېيىلىۋاتقان P نۇسخىسى، D نۇسخىسى ئامېرىكا دوللىرى قاتارلىقلار ئوخشاش بولمىغان پۇل قۇيۇش زاۋۇتلىرىنىڭ نۇسخىسى بولۇپ، ئۇلار ئىنچىكە ھالقىلاردا ئازراق پەرق قىلىشى مۇمكىن.